خاورمیانه؛ پیچیدگی معادلات و تعاملات

برقراری دوباره روابط قطر با مصر و رویکردهای به ظاهر مثبت تازه ترکیه با مصر را می توان ناشی از گستردگی و غیرقابل پیش بینی بودن دامنه تحولات در خاورمیانه و تغییرات پی در پی معادلات قدرت و تهدیدات در این منطقه دانست.

(ایرنا) یکم دی ماه به نقل از شبکه خبری الجزیره قطر گزارش کرد این کشور کانال مختص به کشور مصر را به طور موقت تعطیل کرده است.

پیش از این نیز در بیست و نهم آذرماه «عبدالفتاح السیسی» رییس جمهوری مصر، دیداری با نماینده قطر داشت و به نظر می رسد قطع کانال الجزیره در مصر نتیجه این دیدار باشد.

این منبع، دوم دی ماه در گزارشی از تصمیم ترکیه برای از سرگیری روابط با مصر خبر داد.

پیش از این نیز در جلسه هجدهم آذرماه شورای همکاری خلیج فارس در دوحه قطر، دولت های عضو این شورا در بیانیه پایانی بر پشتیبانی از دولت مصر تاکید کردند و قطر نیز این بیانیه را امضا کرد.

این رویدادها نشان از اتفاق های تازه ای در خاورمیانه دارد که می تواند مسیر بحران های کنونی را در منطقه تغییر دهد.

سیر تحولات در خاورمیانه هر روز شکل تازه ای به خود می گیرد و روند حوادث به گونه ای پیش می رود که خبره ترین تحلیلگران را نیز دچار سردرگمی می کند. این مساله باعث شده است پیش بینی رویدادهای پیش رو در این منطقه بسیار دشوار باشد.

در خاورمیانه به دلیل در هم پیچیدگی های عمیق شکاف های قومی و مذهبی و تاثیرهای این شکاف ها در تعاملات کشورهای واقع در این منطقه، از یک سو شاهد در هم تنیدگی اختلافات بین کشورها و گروه های سیاسی در سطوح منطقه ای و ملی هستیم و از سوی دیگر شاهدیم که به دلیل نوساناتی که در جریان رقابت قدرت بین کشورها وجود دارد، گروه های قومی و مذهبی هم بر روند معادلات قدرت در این منطقه تاثیرگذارند و هم از این روندها بسیار تاثیرپذیرند.

این مساله به ویژه در بی ثباتی های تازه در خاورمیانه بیش از هر زمان دیگری به چشم می خورد. در دورانی که خیزش های عربی می رفت تا بهار مردمسالاری را در این منطقه به ارمغان آورد، خود به خزانی سخت تر از پیش تبدیل شد.

در فضای غبارآلود ناشی از اعتراض های مدنی جهان عرب، برخی دولتمردان عرب آن را به فرصتی برای پیگیری آمال های منطقه ای خود تبدیل کردند و همین امر نخستین انحراف را در موج خیزش های عربی ایجاد کرد. این انحراف مقدمه ای بود بر انحراف های بعدی و سرخوردگی افکار عمومی جهان عرب که خود فرصتی طلایی برای عرض اندام گروه های تندرو به وجود آورد.

در این بادیه، سیر تحولات در 2 سو جریان یافت؛ از یک سو شاهد رقابت های سطح منطقه ای برخی کشورها برای بهره گیری از اغتشاش های پیش آمده بودیم که اوج آن را در سوریه شاهدیم و از سوی دیگر شاهد روی کار آمدن گروه های تکفیری و قدرت گیری گسترده آن ها هستیم.

در پی همین تحولات بود که چنددستگی های سیاسی-مذهبی در این منطقه و به ویژه در جهان عرب به وجود آمد. از برخورد رقابت های منطقه ای و تعارضات هویتی برای کسب برتری ایدئولوژیک، شاهد اختلاف قدرت بین ترکیه و قطر با قطب عربستان و مصر هستیم. تداوم این اختلاف ها یکی از دلایل اصلی رشد گروه های تکفیری-تروریستی در عراق و سوریه است.

اما خاورمیانه سرزمین شن های روان است و نمی توان انتظار داشت سیر تحولات بر پایه پیش بینی ها پیش رود. تنفس در این فضا به انعطاف پذیری بالایی نیاز دارد؛ چرا که به راحتی معادلات قدرت تغییرپذیرند و اگر کشوری از توانایی لازم برای انطباق با تغییرات دایمی برخوردار نباشد با دشواری های بسیاری روبرو خواهد شد.

به نظر می رسد این ویژگی سیاست بین الملل خاورمیانه اکنون دامنگیر قطب ترکیه و قطر در برابر قطب عربستان و مصر شده است.

ترکیه و قطر که در پشتیبانی از محور منطقه ای اخوان المسلمین تمام تلاش خود را به کار بردند و تا جایی پیش رفتند که دولت «عبدالفتاح السیسی» در مصر را به رسمیت نشناختند و آن را دولت کودتا عنوان کردند، با رویارویی سخت مصر و به ویژه عربستان روبرو شدند.

این رویارویی به ویژه برای قطر بسیار سنگین بود. عربستان در همراهی امارات متحده عربی و بحرین برای افزایش فشارها بر قطر، سفیران خود را از دوحه فرا خواندند و تلاش کردن این کشور را در جهان عرب منزوی کنند.

برای ترکیه نیز این کشمکش ها بهره ای در پی نداشته است. شکست سیاست های این کشور در سوریه به خوبی نشان داد که ترکیه آنگونه که دولتمردان آن تصور می کردند، از توانایی کافی برای مدیریت تحولات خاورمیانه در جهت سلطه طلبی منطقه ای برخوردار نیست.

2 مساله در این میان بار دیگر سیر تحولات این منطقه را تغییر داد؛ ظهور داعش و پیروزی عرفی گراها (سکولارها) در انتخابات ریاست جمهوری تونس.

تحولات سوریه و پشتیبانی از گروه های مخالف برای سرنگونی نظام سیاسی این کشور در سال های آغازین شروع این تحولات به اتحادی طبیعی بین عربستان، قطر و ترکیه منجر شد. به همین دلیل شاهد همکاری این سه کشور در سوریه بودیم.

اما اختلاف های ایدئولوژیک ترکیه و قطر با عربستان مانع از تداوم همکاری این کشورها با یکدیگر شد و از قضا همین تحولات به عامل اصلی جدایی این 2 طیف از یکدیگر تبدیل شد.

حال اما به نظر می رسد داعش که خود دست پخت مشترک ترکیه، قطر و عربستان است به تهدیدی مشترک برای آن ها تبدیل و باعث شده است این کشورها بار دیگر تلاش کنند در برخی زمینه ها و برای شکست داعش به یکدیگر نزدیک شوند و احتمالا همکاری هایی در سطح منطقه ای با یکدیگر داشته باشند.

در کنار مساله داعش، موضوعی که در این میان تاثیر زیادی بر تحولات تازه دارد، پیروزی عرفی گراها در تونس است.

تونس به عنوان کشوری که نخستین جرقه های خیزش های عربی در آن زده شد، تنها کشوری است که می توان گفت به سلامت به سمت اهداف انقلاب خود حرکت کرده است و جالب این که در این میان، حزب «النهضه» که شاخه اخوان المسلمین در تونس است، با وجودی که از قدرت بالایی برخوردار است تلاش کرد فضا را برای مشارکت همه گروه های سیاسی باز گذارد و با درس گرفتن از سرنوشت اخوان المسلمین در مصر، حتی در انتخابات ریاست جمهوری نامزد نیز معرفی نکند.

پیروزی عرفی گراها در تونس را می توان به شکست محور اخوان و سیاست های منطقه ای ترکیه و قطر به عنوان پشتیبانان آن تحلیل کرد.

با نگاه به مسائل گفته شده، به نظر می رسد تحولات تازه ای در معادلات قدرت در خاورمیانه در شرف وقوع است که بی شک مطلوب ترکیه و قطر نخواهد بود و مهر تاییدی است بر دولت کنونی مصر.

البته این را نیز باید در نظر داشت که این رویدادها به معنای پایان اختلاف این کشورها نخواهد بود، بلکه نشان می دهد که تحولات در خاورمیانه تا چه اندازه موجب بی ثباتی سیاست کشورها می شود و کشوری در این میان موفق است که از توان انعطاف در سیاست خارجی برخوردار باشد.

از مهدی جوکار

گزارش خطا