روابط ایران و عربستان در دوره ملک عبدالله

عوامل داخلی مثل تغییر دولت ها در ایران و عوامل منطقه یی مثل حمله آمریکا به عراق و سرنگونی «صدام حسین» تاثیرات بسیاری در فراز و فرود روابط ایران و عربستان در دوره ملک عبدالله داشت؛ به گونه یی که در این دوره شاهد گذار از روابط گرم به روابط سرد بین 2 کشور هستیم.

ایران و عربستان از جمله مهم ترین و تاثیرگذارترین کشورهای منطقه خاورمیانه هستند. وزن سیاسی این 2 کشور در معادلات قدرت منطقه و تاثیراتی که آن ها بر جهان اسلام و جنبش های اسلامی دارند از عوامل اصلی تعیین روندهای سیاسی در منطقه به شمار می آید. به همین دلیل، روابط این 2 کشور به ویژه از سال های پس از انقلاب اسلامی در ایران، همواره مورد توجه دیگر کشورهای منطقه بوده است.

اگر نگاهی دقیق به سیر روابط ایران و عربستان در چهار دهه گذشته داشته باشیم می بینیم که نحوه تعامل این 2 کشور در طول این سال ها متاثر از 2 عامل اصلی بوده است؛ عوامل داخلی و تحولات سیاسی درون هر 2 کشور، و عوامل خارجی منطقه یی و بین المللی.

در بررسی عوامل داخلی می توان به سیاست های داخلی این 2 کشور و تغییراتی که در سطح رهبران سیاسی (در ایران، تغییر رییس جمهوری و در عربستان، تغییر پادشاه) رخ می دهد اشاره داشت. عوض شدن رییسان جمهوری در ایران و فوت پادشاه سعودی و روی کارآمدن یکی دیگر از پسران ملک عبدالعزیز (نخستین پادشاه عربستان سعودی) به عنوان پادشاه تازه، باعث تغییراتی تاکتیکی در روابط ایران و عربستان در سال های پس از انقلاب اسلامی در ایران شده است.

از سوی دیگر، عوامل خارجی نیز تاثیرات زیادی بر روابط ایران و عربستان در طول سال های گذشته داشته است. به عبارتی دیگر، بسیاری از عوامل زمینه ساز نزدیکی یا دوری ایران و عربستان از یکدیگر ناشی از تحولات بیرونی بوده است؛ یعنی تحولاتی که در گستره خاورمیانه یا در سطح نظام بین الملل رخ می دهد. این عوامل منطقه یی و بین المللی به گونه یی است که همواره بسیاری از تغییر و تحولات داخلی را نیز زیر تاثیر قرار داده است و عوامل داخلی بیشتر حالت کاهنده یا شدت دهنده به تحولات بیرونی را داشته اند.

روابط ایران و عربستان در دوره ی ملک عبدالله که روز گذشته (سوم بهمن 93) از دنیا رفت و برادرش سلمان جانشین او شد، نیز متاثر از همین 2 عامل با فراز و فرودهایی همراه بوده است.

همانگونه که گفته شد، ایران و عربستان از جمله مهم ترین کشورهای با نفوذ در خاورمیانه هستند که همواره شکلی از رقابت بر روابط آنها حاکم بوده است. این رقابت ها در دوران های مختلف با فراز و فرودهایی همراه بوده است؛ به گونه یی که در برخی برهه ها (مثل دوران 8 ساله دفاع مقدس) روابط 2 کشور رو به تیرگی بود- که تاثیرات آن را در موضع گیری های متفاوت 2 طرف در اوپک شاهد بودیم که در سال های میانی دهه 1980 میلادی به افزایش عرضه نفت و کاهش قیمت آن منجر شد- و در برخی زمان ها (مثل دوران پس از جنگ و ریاست جمهوری «هاشمی رفسنجانی») روابط ایران و عربستان به گرمی گرایید؛ دوستی عبدالله با هاشمی رفسنجانی و اشتراک دیدگاه آن ها نسبت به مسایل منطقه، جهان اسلام و مسایل اقتصادی، باعث شد روابط 2 کشور در دوره ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی رو به گرمی برود.

با انتخاب «محمد خاتمی» به عنوان رییس جمهوری در ایران، روابط ایران و عربستان بیش از پیش تقویت شد؛ به گونه یی که در سال 1376 خورشیدی، عبدالله که در آن زمان ولیعهد عربستان سعودی بود، در کنفرانس سران کشورهای اسلامی که در تهران برگزار شد شرکت کرد؛ سفری که در نوع خود پس از انقلاب اسلامی بی نظیر بود. در اردیبهشت سال 1380، پیمان امنیتی مشترکی بین تهران و ریاض به امضا رسید. امضای این پیمان اوج گرمی روابط ایران و عربستان در سال های پس از انقلاب ایران بود.

در دوران ریاست جمهوری هاشمی و خاتمی، مقام های 2 کشور تلاش داشتند اختلاف های موجود را در قالبی سیاسی حل و فصل کنند. از سوی دیگر، وجود رقیبی مثل «صدام حسین» در عراق و پیشینه سیاست های جنگ طلبانه وی باعث شده بود ایران و عربستان برای مهار این دشمن مشترک، به سمت همکاری پیش روند و شاهد امضای پیمان امنیتی سال 1380 بین 2 کشور بودیم.

اما حوادث یازدهم سپتامبر سال 2001 میلادی و حمله آمریکا به افغانستان و عراق معادلات قدرت را در خاورمیانه به هم زد. سرنگونی 2 دشمن دیرینه ایران در مرزهای غربی و شرقی این کشور، از نظر مقام های سعودی به معنای افزایش قدرت منطقه یی ایران بود. این مساله با روی کار آمدن دولتی با اکثریت شیعی در عراق تشدید شد و به همین خاطر بود که عربستان حاضر به پذیرش چنین دولتی در عراق نشد و سفارت خود را در این کشور همچنان بسته نگه داشت (عربستان پس از حمله صدام به کویت، سفیرش را از عراق فراخواند).

ملک عبدالله در چنین شرایطی قدرت را در عربستان در دست گرفت و پس از مرگ ملک فهد، پادشاه شد. آغاز پادشاهی وی با ترور «رفیق حریری» نخست وزیر فقید لبنان، همراه بود. بحران ترور حریری در سال 2005 میلادی به فاصله گرفتن عبدالله از «بشار اسد» رییس جمهوری سوریه، منجر شد و آغازی بود بر دشمنی این 2 با یکدیگر (توضیح این که، پیش از ترور حریری، ملک عبدالله تلاش داشت روابط خود با شخص بشار اسد را تقویت کند و در این دوران روابط ریاض و دمشق به گرمی می گرایید). برخی تحلیلگران این مساله را به نوعی بازتاب رقابت های عربستان با ایران و نشان دهنده نارضایتی این کشور از افزایش نفوذ منطقه یی ایران پس از سرنگونی صدام می دانند.

با آغاز جنگ 33 روزه در لبنان در سال 2006 میلادی، این مساله بیشتر نمایان می شود. در این جنگ، عربستان به همراه مصر و اردن، حزب الله لبنان را عامل شروع جنگ خطاب کرد و به صورتی ضمنی، رژیم صهونیستی را محق در جنگ با حزب الله دانست.

چنین چالش های منطقه یی به شدت بر روابط ایران و عربستان سایه افکند. تقویت حضور آمریکا در خاورمیانه نیز بر مشکلات موجود و بی اعتمادی های بین ایران و عربستان دامن می زد. با وجود چنین چالش هایی، 2 کشور با مدیریت اختلاف ها، سعی می کردند مانع از تشدید آن و تبدیل به خصومتی آشکار شوند.

اما خیزش های عربی آغازگر تنشی آشکار در روابط ایران و عربستان در دوره ی ملک عبدالله بود. اختلاف دیدگاه تهران و ریاض در برخورد با اتفاقات رخ داده در جهان عرب و تفاسیر متفاوت آن ها از این تحولات، دامنه بی اعتمادی بین 2 کشور را افزایش داد.

عربستان به دلیل ماهیت محافظه کارانه دستگاه سیاسی آن، تلاش داشت مانع از سرایت خیزش های عربی به دیگر کشورهای منطقه شود و در برخی کشورها از جمله بحرین برای سرکوب مخالفان مستقیم وارد عمل شد و در دیگر کشورها نیز تلاش کرد تحولات را مدیریت کند. اما نگاه ایران به این تحولات مثبت بود و از دید «بیداری اسلامی» در کشورهای عربی، از این تحولات استقبال کرد؛ همین مساله باعث تشدید اختلاف های ایران و عربستان و غلبه بعد تخاصمی بر بعد رقابتی روابط آن ها شد.

اوج تنش های ایران و عربستان در این زمان، سرایت خیزش های عربی به سوریه بود. در این زمان، رقابت های پنهان 2 کشور به شکل تخاصمی آشکار خود را نشان داد و به دیگر حوزه ها از جمله لبنان، عراق، یمن و حتی فلسطین نیز کشیده شد.

شدت تنش ها در این دوره به اندازه یی است که حتی روی کار آمدن «حسن روحانی» به عنوان رییس جمهوری تازه در ایران و دیدگاه تعاملی وی در خصوص سیاست خارجی نیز نتوانسته از دامنه تنش های بین تهران و ریاض بکاهد؛ به گونه یی که شاهد سرایت این تنش ها از حوزه های سیاسی و نظامی به حوزه اقتصادی و بحث نفت هستیم. جلوگیری عربستان از کاهش تولید نفت اوپک به کاهش بیش از 50 درصدی قیمت نفت طی هفته های گذشته منتهی به فوت ملک عبدالله منجر شده است.

بنابراین در یک جمع بندی کلی می توان گفت، با نگاهی به عوامل داخلی و خارجی تاثیرگذار بر روابط ایران و عربستان، به دلیل رویکرد مثبتی که ملک عبدالله به برخی از سیاست مداران ایرانی از جمله هاشمی رفسنجانی و سید محمد خاتمی داشت و نگاه اصلاح طلبانه وی در روابط داخلی و منطقه یی، همچنین رویکرد تنش زدایانه دولت خاتمی در ایران، روابط ایران و عربستان در سال های آغازین روی کار آمدن ملک عبدالله رو به گرمی بود و حتی 2 کشور پیش از آنکه عبدالله به طور رسمی پادشاه شود تفاهمنامه امنیتی امضا کردند (باید توجه داشت که به دلیل بیماری «ملک فهد»، در 10 سال آخر حکومت وی، عبدالله زمامدار اصلی در عربستان بود). اما به دلیل برخی تحولات منطقه یی، به مرور روابط 2 کشور زیر تاثیر این تحولات به سردی گرایید.

نگاه انتقادی دولت احمدی نژاد به سیاست خارجی و رویکرد تهاجمی وی نیز سردی روابط بین ایران و عربستان را تشدید کرد. با شروع خیزش های عربی، این روابط در برخی زمینه ها حتی به تخاصم نیز کشده شد؛ از جمله در سوریه. بحران افت شدید قیمت نفت و سیاست های عربستان در تثبیت میزان تولید کنونی اوپک نیز آخرین برگ تنش در روابط ایران و عربستان در دوره ی ملک عبدالله بود.

اما با وجود چنین تنش هایی در روابط ایران و عربستان در چند سال اخیر، نگاه تعامل محور دولت حسن روحانی در ایران و تلاش های وی برای حل مسالمت آمیز اختلاف های موجود از جمله اختلاف ها بر سر برنامه صلح آمیز هسته ای ایران، در کنار پادشاهی ملک سلمان در عربستان، می توان امیدوار بود که ریاض-تهران بار دیگر به یکدیگر نزدیک شوند و روابط آنها بار دیگر گرم شود.

این نکته را باید در نظر گرفت که تنش های اخیر در خاورمیانه و جنگ و خونریزی هایی که در سال های گذشته در این منطقه رخ داده است تنها در سایه نزدیکی ایران و عربستان است که می تواند حل شود و می توان امیدوار بود با تغییرات رخ داده در فضای داخلی ایران و عربستان، شاهد نزدیکی آنها با یکدیگر باشیم. در سایه این نزدیکی است که افزون بر حل تنش های منطقه یی، می توان مانع از حضور قدرت های خارجی در خاورمیانه شد.

*ایرنا

گزارش خطا