فقير كيست؟ خط فقر چيست؟

جمشيد پژويان *

خط فقر و حدود آن جزو مباحثي است كه همواره مورد بحث كارشناسان و صاحب نظران مختلف قرار گرفته است. اهميت مساله فقر سبب شده بحث تعريف خط فقر نيز همواره در سطح سياستگذاران و افكار عمومي مطرح باشد.

برخي صاحب نظران بر اين عقيده اند كه فقير كسي است كه نمي تواند شكم خود را سير كند، برخي ديگر فقير را كسي مي دانند كه حتي اگر سير هم باشد اما از پس تامين هزينه هاي بهداشتي و درماني خود برنمي آيد. عده اي ديگر بر اين اعتقادند كه فقير كسي است كه از آموزش بي بهره است. اين بدان معناست كه اگر افراد بهداشت كافي هم داشته باشند و شكم خود را هم سير كنند باز مي توانند فقير تلقي شوند، درست وقتي كه دسترسي به امكانات آموزشي نداشته باشند. اين كارشناسان مطرح مي كردند عدم آموزش افراد جامعه، در جهاني كه رو به تخصصي شدن مي رود باعث فقر يك نفر يا حداقل عدم رشد اودر گذر زندگي مي شود.

نگاهي به اين نظرات نشان مي دهد برداشت از واژه فقر و سطحي كه براي فقر تعريف مي شود در ميان اقتصاددانان و اهل فن تفاوت هايي فراوان دارد. نگاه هاي افراطي تر در اين ميان مطرح مي كردند كه افرادي كه از آزادي بيان، پوشش و حق انتخاب برخوردار نيستند، يا مورد تبعيضات قومي، نژادي و جنسي قرار مي گيرند جزو فقرا محسوب مي شوند زيرا اين افراد از حقوق اوليه انساني خود بي بهره هستند. به هر روي اين نظرات از يك و نيم قرن گذشته تا امروز ادامه داشته و نظراتي هم شنيده مي شود كه پايه اقتصادي ندارند و اين تصور را به وجود مي آورد كه گوينده تنها قصد مشهور شدن را داشته و نه رفع مشكلات زيرا براي رفع يك مشكل بايد ريشه هاي آن مشكل را مدنظر قرار داد و از خلط مباحث مختلف، كه هر كدام در جاي خود بايد بررسي شوند، مساله اي حل نمي شود.

البته در كنار تعريف خط فقر كه به عنوان خط فقر مطلق هم شناخته مي شود، مساله خط فقر نسبي هم بيان شده است كه آن را نمي توان جدي تصور كرد زيرا خط فقر نسبي جزو مباحث بي سر و ته است. در واقع اين نوع نگرش ها هرچند حرف هايي براي گفتن دارند اما از واقع بيني به دور هستند و در نتيجه نمي توانند كمكي به رفع و كاهش مساله فقر در يك جامعه داشته باشند.

تعريف خط فقر از آن جهت حايز اهميت است كه بر اساس آن فقراي جامعه را محاسبه كرد. اگر بخواهيم عملي به موضوع بنگريم بايد تعريفي ارايه شود كه قابليت تبديل شدن به واحد پولي و همچنين اجرايي شدن را داشته باشد. اين مساله كه فردي مي خواهد تمام جامعه در رفاه باشد، البته كه موضوع انساني و خوبي است ولي واقعيت را هم بايد در نظر داشت و پذيرفت كه در شرايط فعلي منابع براي رضايتمندي و رفاه همه انسان ها وجود ندارد. در نتيجه همان طور كه در تمام مسائل بايد واقعيت ها را مدنظر قرار داد وگرنه دچار رمانتيسيسم شدن مشكلي را حل نمي كند. به همين خاطر نگاه به مساله فقر و خط فقر بايد نگاهي عملي باشد.

خط فقر را در جامعه ايران بايد بر اساس نيازهاي اوليه تعريف كرد و در تعريف خود بايد به طور عمده روي المان هايي مانند سيري شكم، تا حدودي بهداشت فردي، پوشاك و مسكن قرار داد. بر اين اساس تعريفي كه مي توان از فقرا در جامعه ايران داشت، عبارت از افرادي است كه از پس نيازهاي اوليه و اساسي خود بر نمي آيند. همچنين در اين تعريف بايد به درصد فقرا هم نگاه كرد.

اگر در جامعه اي زندگي مي كنيد كه افراد همه از نظر مسكن تامين هستند بايد كيفيت مسكن را هم بررسي كرد ولي در جامعه اي كه افرادي وجود دارند كه حتي نمي توانند نيازهاي خوراك خود را تامين كنند، ارايه تعاريف اينچنيني كاربري خود را از دست مي دهد. در واقع همواره بايد مد نظر داشت كه براي افزايش رفاه جامعه بايد فقرا را يك پله مرفه تر كرد. البته در اين ميان هيچ كس نمي تواند ادعا كند كه درست ترين خط فقر را ارايه داده و تنها مي توان مدعي شد كه كدام تعريف احتمال عملياتي شدن را دارد.

فقر نشانه چيست؟

فقر به عوامل متعددي برمي گردد كه هر كدام در جاي خود بايد مورد بررسي قرار بگيرند. در واقع اين مساله كه فقر از چه چيز ناشي مي شود، نشان دهنده سمت و سوي هر فرد در جهت گيري فكري است. براي بررسي آن مسائل از جنبه هاي مختلف اجتماعي، اقتصادي و گاهي فلسفي هم مطرح مي شود كه هر كدام مي توانند بخش هايي از واقعيت را در خود داشته باشند. البته به طور كلي مي توان مدعي شد كه ميزان فقراي هر جامعه نشان دهنده كارايي سيستم اقتصادي و برنامه ريزي حاكم است.

در مقابله با فقر، مانند مشكلات ديگر، بهتر است كه ريشه ها را يافت و به درمان آنها پرداخت. براي يافتن اين ريشه ها ابتدا بايد يكسري زيرجامعه مشخص كرد و آنها را مورد بررسي قرار داد. اين زيرجامعه ها به هر فرد مي تواند اطلاعات مناسب و راهگشايي ارايه دهد كه به طور مثال چرا خانواده هايي كه مالك مسكن نيستند در شرايط فقر قرار دارند، يا چرا اكثريت خانواده هايي كه زنان سرپرستي آنها را برعهده دارند فقير هستند و به همين نحو زيرجامعه هاي مختلف را مورد بررسي قرار دارد.

به هر روي با بررسي هايي كه انجام شده مي توان گفت هيچ كدام از دو عاملي كه بررسي شد به عنوان عامل و شاخص اصلي فقر مطرح نيستند. زيرا خانواده هايي كه زنان سرپرستي آنها را عهده دارند فقير نيستند و برخي مالكان مسكن فقير هستند.

در اين رابطه مثلاديده شده كه فردي صاحب دو اتاق است و يكي از اين اتاق ها را اجاره داده و با پول حاصله به امرار معاش مي پردازد. يا از سوي ديگر برخي زنان حتي بعد از جدا شدن از همسر خود، موقعيت شغلي مناسبي دارند. البته لازم به ذكر است خانواده هايي كه زنان سرپرستي آنها را بر عهده دارند، در مجموع فقيرتر از ديگر خانواده هايي هستند كه زير خط فقر قرار دارند. در مجموع مهم ترين عامل فقر در جهان عدم كسب درآمد كافي است و اين تعريف در ايران به اين شكل در مي آيد كه نان كوچك است و ناشي از توليد ناخالص ملي است.

در كنار اين مساله توزيع ناعادلانه ثروت در جامعه است چرا كه برخي مي توانند از طريق رانت به ثروت برسند و اين مساله نان همگاني جامعه را كوچك و كوچك تر مي كند. بايد اين را پذيرفت كه هر كجا مسيري اشتباه برويم، هزينه آن را بايد پرداخت و در ساختار اقتصادي يك جامعه، عموم مردم بايد اين هزينه را بپردازند.

يك سوم اقتصاد ما وابسته به نفت است و بايد تلاش كرد كه اين وابستگي هرچه كمتر شود. زيرا نفت درآمدزا است اما اين درآمد ايجاد شغل نمي كند و نبودن شغل به عدم توفيق در كسب درآمد و فقر منجر مي شود. در جوامعي كه نفت دارند و مي خواهند دچار مشكلاتي مانند ايران نشوند، از خام فروشي نفت دست كشيدند و به جاي آن با توليد كالاهاي ديگر، نه تنها ارزش افزوده خود را بالابردند بلكه به ايجاد شغل در جامعه خود هم ياري رساندند. اين راه مناسبي است كه ايران هم بايد طي كند و گام مهمي است براي كاهش فقر و افزايش رفاه در سطح جامعه ايران. هر چه توليد در يك جامعه بالاتر رود، طبعا ايجاد شغل هم بيشتر مي شود.

*كارشناس اقتصادي

□ روزنامه اعتماد

گزارش خطا