نقش ایران در روابط اتحادیه اروپا و آسیای میانه

نیاز اروپا به آسیای میانه، فراتر از خرید فلزات و الیاف پنبه است و نقش محوری ایران در این روابط، چه به عنوان مکمل و چه به عنوان مشترک، حائز اهمیت خواهد بود.

ˈخبرگزاری خاورˈ در تاجیکستان، روز گذشته از تشکیل نشستی در بروکسل میان نمایندگان اتحادیه اروپا و کشورهای آسیای میانه خبر داد. این نشست زیر عنوان ˈهمکاری های اتحادیه اروپا و آسیای میانه: بررسی واقعیت ها، درس های آموخته شده و راه های پیش روˈ برگزار شد و نمایندگان کشورهای آسیای میانه در اتحادیه اروپا، وزیر خارجه لتونی (به عنوان رییس دوره ای شورای اتحادیه اروپا)، فرستاده ویژه دبیرکل سازمان ملل و شماری از مقام های اتحادیه اروپا در آن شرکت کردند.

این خبرگزاری بدون اشاره به جزییات نشست، تنها نوشت که سخنرانان، از جمله ˈرستم صالح افˈ نماینده دایم تاجیکستان در اتحادیه اروپا، پیرامون راهبرد این اتحادیه در آسیای میانه و روش های اجرای راهبرد بحث کردند.

تارنمای رسمی اتحادیه اروپا نیز درباره نشست یادشده نوشت که این همایش در سه جلسه، به ترتیب، به موضوعات زیر پرداخته است:

- نقش آسیای میانه و بازیگران منطقه: چین، روسیه، ایران، ترکیه، اتحادیه اروپا و ایالات متحده

- توسعه منطقه ای: چالش آب و انرژی، توسعه سیاسی، مبارزه با تروریسم، مبارزه با مواد مخدر، تنش های مرزی

- ارزیابی راهبرد اتحادیه اروپا و چشم انداز آینده

اما آسیای میانه چرا برای اتحادیه اروپا مهم است و این دو منطقه از جهان، با توجه به فاصله نسبتا زیاد، چگونه می توانند با یکدیگر در ارتباط بازرگانی یا سیاسی باشند؟ برای پاسخ به این پرسش، ابتدا به سابقه روابط بازرگانی میان اتحادیه اروپا و کشورهای شرق دریای خزر (آسیای میانه) نگاه می کنیم.

اتحادیه اروپا 1 ژوئیه 1999 با قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان و 1 ژانویه 2010 با تاجیکستان ˈقرارداد شراکت و همکاریˈ امضا کرد. این اتحادیه با ترکمنستان نیز قرارداد مشابهی امضا کرده که هنوز به اجرا در نیامده است.

کشورهای آسیای میانه سالانه 25 میلیارد دلار نفت خام، گاز، فلزات و پنبه به اتحادیه اروپا صادر می کنند و کمتر از نصف این میزان، از اروپا واردات دارند که عمده این واردات، ماشین آلات صنعتی و تجهیزات حمل و نقل است.

اما آنچه اتحادیه اروپا در آسیای میانه بدان چشم دوخته است، نه کان های فلزی است و نه الیاف پنبه، بلکه این اتحادیه، به دنبال راهی است تا بتواند از منابع غنی انرژی به ویژه منابع گاز آسیای میانه بهره مند شود.

بیشتر کشورهای اروپایی به دلیل نداشتن منابع نفت و گاز، برای گرمایش و تولید برق، به واردات گاز وابسته اند. این کشورها همچنین به دلیل موقعیت جغرافیایی خاصی که دارند، سال هاست که ناچارند گاز خود را از روسیه و از مسیر اوکراین خریداری کنند. روس ها نیز به عنوان فروشنده انحصاری گاز به اروپا، همواره از این برگ برنده خود برای اعمال فشار در مواقع ضروری استفاده کرده اند. در واقع، بخشی از آنچه امروز بر سر ملت اوکراین می آید، ناشی از زورآزمایی میان روسیه و اتحادیه اروپا است.

اروپایی ها همواره به دنبال راهی برای کاهش وابستگی به گاز روسیه بوده اند و در این زمینه، ایران و آسیای میانه، منطقی ترین و امکان پذیرترین گزینه ها به حساب می آیند. البته جمهوری آذربایجان هم یکی از گزینه ها است، اما باکو با چیزی بین 1.5 تا 2.3 تریلیون متر مکعب ذخیره گاز و افزایش روزافزون مصرف در داخل، نمی تواند جای روسیه را برای اروپا پر کند. همچنین اتکای صرف به گاز کشوری کوچک که در مرز روسیه است و با روس ها روابط نزدیکی ندارد، نمی تواند امن و پایدار باشد؛ به ویژه اگر نوع برخورد روسیه با همسایگان سرکش خود (مانند گرجستان و اوکراین) را در نظر داشته باشیم.

در مقابل، ترکمنستان با 17.5 تریلیون متر مکعب ذخایر گازی، به عنوان چهارمین کشور گازخیز جهان و ایران با 33.6 تریلیون متر مکعب ذخایر گازی به عنوان دومین کشور گازخیز جهان، گزینه هایی هستند که اروپایی ها نمی توانند از آن چشم بپوشند. بر اساس یک برآورد، اگر ایران سالانه 30 میلیارد متر مکعب گاز به اروپا صادر کند، تا بیش از 200 سال همچنان گاز خواهد داشت.

طرح خط لوله موسوم به ˈنابوکوˈ (Nabucco) با این فرض ترسیم شده است که گاز جمهوری آذربایجان از مسیر گرجستان، و گاز ترکمنستان از مسیر ایران وارد ترکیه شود و از شمال غربیِ ترکیه به بلغارستان و اروپا برود. کشورهای ترکیه، رومانی، بلغارستان، مجارستان و اتریش در 13 ژوئیه 2009 قرارداد همکاری برای ساخت خط لوله نابوکو را امضا کردند و در واقع، طرف دریافت کننده گاز، آماده واردات است. مشکل بزرگ تا امروز، طرف شرقی بوده است که باید گاز را صادر کند.

تا چندی پیش، اروپا و آمریکا خود موانعی بر سر راه اندازی خط لوله نابوکو بودند. غربی ها به دلیل درگیری های سیاسی با ایران، نه تنها نمی خواستند واردکننده گاز ایران باشند، بلکه حتی تمایل نداشتند که ایران کانون ترانزیت گاز از ترکمنستان باشد. بنابراین برخی کشورهای غربی از طرح هایی بسیار گرانقیمت و غیراقتصادی، مانند احداث خط لوله از وسط دریای خزر و اتصال گاز ترکمنستان به نابوکو سخن می گفتند.

امروز که اروپایی ها زیر فشار ناشی از تنش با روسیه هستند، بار دیگر به نابوکو بها می دهند و این بار عمدا ایران را به عنوان یک گزینه برای تامین گاز قاره اروپا مطرح می کنند.

حضور فعال ایران در روابط بازرگانی و انتقال انرژی آسیای میانه، برای اروپایی ها موجب افزایش امنیت انرژی است و برای ایران نه تنها منافع طبیعی اقتصادی دارد، بلکه باعث تحکیم بیش از پیش روابط با همسایگان شمالی اش می شود.

گزارش از: زمان رضاخانی

گزارش خطا