قربانیان جدایی

پس از پله ها وارد راهرویی باریک و دراز می شوی که بی شباهت به سالن انتظار اتاق عمل نیست؛ با این فرق که آن جا پس از قدم زدن های پرالتهاب می توانی منتظر شنیدن خبری خوش باشی و این جا منتظر کوبیدن مُهر جدایی بر پیکر پیوندی زناشویی که با هزاران امید و آرزو شکل گرفته بود. در این میان، فرزندانی قد و نیم قد و معصوم که حاصل این پیوند ناکام هستند نمی دانند به کدام سو باید بروند و به کدام آینده چشم بدوزند.

بعد از مدتی کش وقوس سرانجام مهر طلاق روی شناسنامه ها می خورد و خلاص. خلاص؟ نه. شاید پدر و مادر از دست هم خلاص شوند اما برای فرزندان این تازه اول ماجرا است. آنان حالا یک عنوان تازه دارند: فرزندان طلاق و مساله همین جا است.

کارشناسان و روانشناسان، فرزندان طلاق را به سه گروه سنیِ از تولد تا سه سالگی، از سه سالگی تا 13 سالگی و از 13 سالگی تا 18 سالگی تقسیم می کنند. افزون بر سن، آثار طلاق و جدایی والدین دسته بندی هایی جداگانه از آنان ایجاد می کند؛ کودکانی که به خاطر فقدان محبت خانوادگی و ناقص بودن بافت خانواده دچار آسیب های روحی روانی و اجتماعی مختلفی می شوند که تا پایان عمر بر نحوه ی زندگی خصوصی و اجتماعی آنان نیز تاثیر خواهد گذاشت.

از نگاه «مهرانگیز پیوسته گر» روانشناس و استاد دانشگاه، رده ی سنی کودکان در آثار و عوارضی که طلاق بر آنان می گذارد بسیار مهم است. به گفته ی او کودک زیر سه سال به هیچ عنوان متوجه اتفاقی که برایش افتاده نیست اگر چه عوارض روانی و پیامدهای آن را در زندگی آینده درک می کند. کودک در این سن، به این دلیل که محکوم به ماندن در کنار یکی از والدین است، دچار عارضه ی متغیر جنسیت می شود به این معنا که پسر می خواهد با پدر همانند سازی کند و دختر با مادر اما با مُهر جدایی و طلاق این آرزو میسر نخواهد شد.

پیوسته گر در گفت و گو با گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا توضیح داد: کودکان سه سال به بالا به طور معمول خود را در این جدایی مقصر می دانند و از این که نتوانسته اند جلوی این اتفاق را بگیرند، احساس عذاب وجدان و گناه می کنند. فرزندان نوجوان این خانواده ها در بیشتر موارد دچار مشکلات درون ریزانه و برون ریزانه می شوند که دسته ی نخست به خصوص در میان دختران، عامل افسردگی، خودخوری، کنارگیری و در میان پسران زمینه ساز پرخاشگری، دیگر آزاری، اعتیاد می شود. به عبارتی باید گفت معضل طلاق بر نوجوان بیشترین آسیب را وارد می آورد چرا که به اقتضای سن نوجوانی مشکلات بلوغ و طلاق والدین با هم گره می خورد.

کودکان زندگی در یک خانه به همراه پدر و مادر را به عنوان یک اصل کاملا طبیعی می شناسند و هرگونه رخدادی که به این باور لطمه بزند به ویژه اتفاق ناگواری همچون طلاق، موجب جوانه زدن و رشد نوعی محرومیت و کمبود در بافت شخصیتی آنان خواهد شد. کودکان، مرگ یکی از والدین را راحت تر می پذیرند و با آن کنار می آیند اما جدایی آنها را سر دوراهی قرار می دهد. آنها چه با مادر زندگی کنند و چه با پدر، همواره کمبود دیگری را حس می کنند و در جمع همسالان از اینکه همیشه فقط با یکی از والدین دیده شوند، رنج می برند.

«امان الله قرایی مقدم» جامعه شناس و استاد دانشگاه هم در گفت و گو با گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا از طلاق به عنوان آسیب بزرگ اجتماعی نام برد که تشعشعات آن تمام جامعه را دربرمی گیرد و فرزندان این خانواده های از هم گسسته، در فرورفتن به منجلاب آسیب های اجتماعی از قبیل اعتیاد، روسپیگری، فرار از خانه و انواع جرایم دیگر آسیب پذیرتر هستند.

از نگاه این آسیب شناس اجتماعی، خانواده تنها مکان ارضای نیازهای جنسی والدین نیست بلکه شخصیت اساسی فرد در خانواده شکل می گیرد بنابراین وقتی طلاق عامل از هم پاشیده شدن این پیوند می شود، فرزندان به دلیل این از هم پاشیدگی، هرگز آن وابستگی و پیوستگی به جامعه را نخواهند داشت و به دلیل دلمردگی نمی توانند مانند سایر افراد در جامعه حضور پیدا کنند. آنان از نظر شخصیتی و رفتاری با مشکلات بزرگی روبه رو هستند و در اُفت تحصیلی و ترک تحصیل هم گوی سبقت را از دیگران می ربایند.

باید این نکته را مورد توجه جدی قرار داد که این کودکان بیشتر از سایر اعضای جامعه در برابر تهدیدها و آسیب های اجتماعی ضربه پذیر هستند و به علت مشکلات گوناگون در بافت کلی زندگی آنان، خیلی سریع تر از دیگران گرفتار باندهای قاچاق موادمخدر، سرقت و دیگر بزهکاری های اجتماعی می شوند.

*** «طلاق عاطفی» و آسیب زایی آن

کارشناسان براین باورند که درگیری و جدال هایی که بین والدین صورت می گیرد هیچ وقت از ذهن بچه ها پاک نمی شود و یادآوری آن خاطرات تلخ در بزرگسالی ، زمینه ساز افسردگی می شود. بنابر این، گاه فقط ثبت طلاق زن و مرد در دفترخانه ها نیست که فرزندان را می آزارد بلکه برعکس ادامه ی زندگی پرجنجال یا سرد و بی روحی که طلاق عاطفی نامیده شده، آسیب هایی سهمگین تر از جدایی رسمی والدین برای فرزندان به بار می آورد.

قرایی مقدم با تقسیم خانواده ها به سه دسته ی خانواده ی سالم، تک سرپرست یا بی سرپرست و خانواده ی بدسرپرست اظهار کرد: آسیب رسانی خانواده ی بدسرپرست که پدرو مادر به طور دایم با هم در تضاد و اختلاف هستند و به اصطلاح طلاق عاطفی بر سر این خانواده سایه افکنده است، بیش از آسیب های طلاق و جدایی کامل است و خانواده هایی که فرزندان آنها همیشه درنگرانی و اضطراب بسر می برند ازسلامت روحی و روانی برخوردار نیستند.

بنا بر تحقیق و بررسی این جامعه شناس بر روی 100 دختر فراری در استان البرز، یکی از عوامل مهم فرار فرزندان، طلاق عاطفی والدین بوده است.

پیوسته گر هم دراین باره معتقد است طلاق آثار و عوارض روانی بر فرزندان به جای می گذارد اما در برخی موارد طلاق های عاطفی، درگیری ها و ناسازگاری های پدران و مادران آسیب های سنگین تری به بار می آورد و دیده شده با جدایی والدین، فرزند در شرایط بهتری قرارگرفته است.

*** مسالمت آمیزی جدایی به منظورحفظ سلامت روحی فرزندان

آنچه مشخص است اینکه طلاق آخرین و در عین حال نامطلوبترین راه حل برای پایان دادن به اختلافات زناشویی است که زندگی مشترک را ناممکن ساخته است؛ رخدادی که در سال های گذشته در جامعه ی ما رشدی فزاینده داشته و از این رو نگرانی های بسیاری را برانگیخته است.

نامطلوبی و آسیب های ناشی از فروپاشی آشیان زندگی زناشویی تا بدانجا است که در آموزه های دینی و فرهنگ اصیل ایرانی- اسلامی از طلاق به عنوان «ناپسندترین حلال خداوند» یاد می شود، با این حال گاه اختلافات و ناسازگاری های زن و مرد در یک خانواده تا بدانجا است که راهی جز جدایی باقی نمی ماند. با توجه به آنچه گفته شد در چنین شرایطی سرنوشت و مساله ی چگونگی جلوگیری از صدمات پیش روی فرزندان طلاق اهمیتی فراوان می یابد.

تحلیلگران اجتماعی و روانشناسان معتقدند طلاق زمانی کمترین پیامدهای منفی را روی فرزندان به جای خواهد گذاشت که والدین با آگاهی از موقعیت خود و فرزندانشان به طور توافقی و آگاهانه از آسیب زدن به سلامت روحی اعضای خانواده ی متلاشی شده بپرهیزند.

«مگی گالاگر» روزنامه نگار آمریکایی و فعال حقوق اجتماعی در کتاب «یک جدایی مسالمت آمیز» آورده است: طلاق به عنوان راه حلی برای پایان بخشیدن به درگیری ها و تنش ها پیشنهاد می شود اما آیا واقعا طلاق موجب خاتمه یافتن درگیری بین زوجین می شود؟ آمارها نشان می دهد تنها 12 درصد از زوج ها پس از طلاق رابطه یی مسالمت آمیز و بدون درگیری با یکدیگر دارند و می توانند برای تامین خواسته ی فرزندشان یا ایجاد آرامش برای وی، رابطه یی به نسبت آرام و دوستانه داشته باشند، اما 50 درصد از زوج ها پس از طلاق با یکدیگر رفتاری تندتر دارند و مشاجره و درگیری های آنها با شدت بیشتر و اغلب در حضور فرزندان صورت می گیرد. این روابط با گذشت مدت زمانی حدود 5 سال از تاریخ طلاق به یک کینه و دشمنی دیرینه بدل می شود و کودکان را وارد یک میدان جنگ می کند. حال این سوال پیش می آید که آیا طلاق باعث کاهش درگیری ها و تنش ها در خانواده می شود و آرامش را به کودکان آن خانواده ها باز می گرداند؟

پیوسته گر در این باره معتقد است بزرگترین چالش فرزندان طلاق، تضاد و تعارضی است که بعد از جدایی پدر و مادر به وجود می آید به این معنا که پدر یا خانواده ی پدری سعی در بدجلوه دادن و تخریب شخصیت مادر دارند و مادر هم همینطور. این در حالی است که کودک هرگز تمایلی به قضاوت میان این 2 ندارد چرا که هم پدر را دوست دارد و هم مادر را و زمانی که یکی از والدین وی زیر سوال می روند احساس می کند درواقع وی زیر سوال رفته است؛ موضوعی که خود آغاز مرحله ی تنش، خودخوری و پرخاشگری مضاعف است.

این روانشناس تاکید کرد والدین پیش از طلاق باید با فرزند یا فرزندان خود صحبت و رخداد را تفهیم کنند. بهتر است پیش از جدایی، والدین با فرزند خود صحبت کنند که طلاق ما طلاق و جدایی تو از ما نیست، اگر ما از هم جدا می شویم پدر پدر تو و مادر هم مادر تو خواهد بود و این ارتباط را با هر 2 نفر خواهی داشت. به این ترتیب کودک با اضطراب کمتری روبرو خواهد بود.

*** راه هایی برای کاهش آسیب های کودکان طلاق

متاسفانه در بسیاری از موارد، زن و شوهری که در آستانه ی جدایی از یکدیگر قرار دارند، پای کودکان را نیز به مشاجره های هر روزه ی خود باز و آنان را قربانی خودخواهی می کنند. این روند پس از طلاق هم ادامه دارد، به نحوی که کودک همچنان در معرض سوء استفاده قرار می گیرد و از حقوق اولیه ی خود مانند ملاقات به موقع با پدر یا مادر محروم می شود. این در حالی است که والدین جدا شده باید با گذشت و فداکاری مقدمات هر چه کمتر آسیب دیدن فرزندان حاصل از ازدواج ناکام خود را فراهم آورند تا از آسیب های آینده ی آنان جلوگیری کنند.

آموزش های بعد از طلاق یکی از راهکارهای است که قرایی مقدم برای کاهش آسیب های طلاق مطرح کرد و گفت: حفظ احترام والدین در حضور فرزند بسیار مهم است چرا که کودک نقش های پدرو مادر بودن را از رابطه ی پدرو مادر یاد می گیرد بنابراین آموزش جلوگیری از تخریب الگوها یکی از برنامه هایی است که پس از طلاق باید مورد توجه قرار گیرد. پیش از آن باید زوج های جوان را از اهمیت انتخاب آگاهانه و ازدواج مسوولانه آگاه کرد. آن ها باید بدانند اشتباهات آنها در زندگی زناشویی تنها خودشان را متضرر نمی سازد بلکه عواقب ناخوشایند آن تا سال ها و حتی گاه تا پایان عمر گریبان فرزندانشان را خواهد گرفت و آینده ی آنها را به خطر خواهد انداخت.

پیوسته گر هم حفظ ارتباط سالم میان والدین را راهکاری برای کاهش آسیب ها بر فرزندان عنوان کرد و گفت: پژوهش ها نشان می دهد فرزندانی که پس از جدایی والدین بتوانند با آنان ارتباط نزدیک داشته باشند و نزد هر 2 احساس امنیت و آرامش کنند کمترین آسیب را می بینند. طبق آمارهای موجود، درصد شکست رفتاری در این قشر، کمتر از فرزندان والدینی است که پس از جدایی هنوز مشاجرات پی درپی دارند و نتوانسته اند به آرامش لازم دست پیدا کنند. والدین باید متوجه این نکته باشند که پرورش دادن فرزندانی سالم ، قوی ، دارای اعتماد به نفس بالا و موفق درگروی محیطی امن، آرام و صمیمی درخانواده است. بدین ترتیب کسب آموزش های لازم دراین زمینه با هدف توجه به بهداشت روح و روان فرزندان بسیار ضروری است .‏

-ايرنا

گزارش خطا