سیاست خارجی متوازن و ورود به سازمان شانگهای

استاد دانشگاه تهران و کارشناس مسائل روسیه گفت: ایران می تواند با در پیش گرفتن توازن در عرصه سیاست خارجی هم وارد سازمان همکاری های شانگهای شود و موشکهای اس 300 را دریافت کند و هم در سوییس با غرب به توافق برسد.

«جهانگیر کرمی» در گفت و گو با ایرنا از فضای مساعد برای عضویت ایران در سازمان همکاری های شانگهای خبر می دهد. وی بر این باور است که سیاست توازن و تعادل در عرصه سیاست خارجی می تواند منافع ملی ایران را تامین کند و ایران در این شرایط نباید درزمین بازی روسیه برای یک محیط بین المللی پرتنش تر و یا نگرانی های چین برای از دست دادن بازار ایران گرفتار شود.

** برای ورود به بحث ابتدا توضیحی درباره شکل گیری سازمان همکاری های شانگهای و اهداف آن بفرمایید؟

در سال 1996 این سازمان با عضویت پنج کشور روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان آغاز به کار کرد و بعدها ازبکستان هم به آن پیوست . این مجموعه تا آن زمان تحت عنوان نشست شانگهای 5 فعالیت می کرد و در سال 2001 تبدیل به سازمان همکاری شانگهای شد. سازمان از ابتدا برای حل و فصل مشکلات بین کشورهای پنج گانه به ویژه بین چین و رسیه و چین با قزاقستان ،قرقیزستان و تاجیکستان تشکیل شد و برای این هدف عمدتا در قالب نشستهای دوره ای فعالیت می کرد. اما از سال 2001 سازمان همکاری های شانگهای اهداف گسترده تری برای خود تعریف کرد و مسائلی همچون ثبات و امنیت منطقه ای مبارزه با قاچاق مواد مخدر و مقابه با افراط گرایی و جریانات برهم زننده نظم و امنیت منطفه ای وارد شد. علاوه بر این؛ سازمان همکاری های شانگهای بتدریج وارد همکاری های اقتصادی شد که در سالهای بعد می بینیم و چین در حوزه های اقتصادی نقش فعالی را بر عهده گرفت به طوری که در نشست دو سال قبل دولت چین 20 میلیارد دلار برای کمک به اقتصاد کشورهای منطقه در نظر گرفت و از همه مهمتر اینکه این دولت 40 میلیارد دلاربرای اجرای طرح ابتکار کمربند اقتصادی جاده ابریشم چینی در منطقه اختصاص داد. بر این اساس سازمان همکاری های شانگهای نه تنها توانسته بسیاری از مسائل مرزی اعضا را حل و فصل کند و نه تنها در ایجاد ثبات منطقه ای موثر عمل کرده و حتی ساختارهای فعالی همچون مرکز مبارزه با تروریسم که مقرر آن در بیشکک قرقیزستان است ایجاد کرده است بلکه به همکاری های اقتصادی برای رشد و توسعه منطقه ای نیز پرداخته است.

** با این توصیفات سازمان همکاری های شانگهای سمت وسوی اقتصادی به خود گرفته است؟

بله امروزه وزن اقتصادی سازمان خیلی بیش از گذشته است اما این به معنای فراموش کردن امنیت و ثبات منطقه نیست بلکه به این معناست که سازمان همکاری های شانگهای امنیت منطقه را به شدت با توسعه و همکاری های اقتصادی پیوند زده است.

**جهت گیری آن چطور ایا این سازمان یک سازمان ضد غربی است و در تقابل با غرب شکل گرفته است؟

در اساسنامه سازمان چنین چیزی ذکر نشده و حتی در اساسنامه به صراحت اشاره شده است که علیه هیچ طرف ثالثی نیست و این یک اتحاد امنیتی بین کشورهای عضو نیست بلکه صرفا یک نهاد همکاری کننده است. از طرفی نه دولت چین و نه دولتهای قرقیزستان تاجیکستان و قزاقستان مایل نیستند وارد اتحاد نظامی بر علیه کشور ثالثی شوند و منافعی در این زمینه ندارند بنابراین نمی توان صبغه سازمان همکاری های شانگهای را امنیتی و نظامی و ضد غربی دانست. البته نگاه روسیه شاید مقداری نظامی هست ولی روسها به مرور متوجه عدم همراهی اعضا شده اند و روسیه نیز امروزه بیشتر سازمان را به عنوان عامل موازنه سیاسی و نه لزوما امنیتی در روابط خود با غرب مورد توجه قرار می دهد.

** حضور ایران را در این سازمان چطور ارزیابی می کنید ؟ پیش از این درخواست ایران برای عضویت در این سازمان مورد پذیرش قرار نگرفته بود الان چشم انداز عضویت ایران در این سازمان را چگونه می بینید؟

در مرحله قبل یعنی سال 2010 که درخواست عضویت ایران رد شد شرایط مناسبی نبود و قدری عجولانه عمل شد. پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد رفته بود وازطرفی روابط ایران با روسیه هم خوب نبود. از طرف دیگر روابط روسیه و آمریکا در دوره مدودوف روابط خوبی بود و مجموع این شرایط باعث شد درخواست ایران با مخالفت مواجه شود. اما الان شرایط مساعد است توافق لوزان شرایط را تا حدی مساعد کرده و هم باید به روابط خوب ایران و رسیه اشاره کرد. برخلاف آن دوره؛ روابط ایران و روسیه تیره نیست. علاوه بر این؛ تیرگی روابط روسیه و غرب و مجموع اینها شرایطی را ایجاد کرده تا عضویت ایران و در سازمان همکاری های شانگهای جدی گرفته شود. نکته مهمتر در این زمینه طرح عضویت هند و پاکستان در این سازمان است در نشست تاجیکستان در سال 2014 مقرر شد تا در نشست اوفا در سال 2015عضویت هند و پاکستان در دستور کار قرار گیرد و درباره عضویت ایران هم در این نشست بحث شود.

** حضور در این سازمان چه منافع و دستاوردهایی برای ایران دارد؟

حضور ایران در نهادهای منطقه ای فرصت مغتنمی برای ایران است. اساسا یکی از ویژگی های نهادها و سازمانهای منطقه ای این است که کشورها در این قالب یارگیری می کنند و تنها نیستند در واقع سازمانها و نهادهای منطقه ای یکی از واقعیات جامعه بین المللی هستند و کشورهای که عضو چنین سازمانهایی نباشند تنها خواهند ماند. جمهوری اسلامی ایران متاسفانه در چنین موقعیتی قرار دارد و از این رو حضور در این سازمانها فرصت مغتنمی به شمار می رود. در کنار اینها باید اشاره کرد که این سازمانها محدودیتهایی هم دارند و که بخشی از اینها در چارچوب خود سازمان و بخش دیگر جهت گیری های سیاست خارجی و ملاحظات جمعی در چارچوب نهادهای مذکور است که اعضا باید رعایت کنند و از این جهت در سیاست منطقه ای و بین المللی مقداری استقلال عمل محدودتر می شود. ولی در نهایت حضور در این نهادها منافعش بیشتر از زیانش است. و از این رو حضور کشورها در این نهادها را ضروری است و کشورها ترجیح می دهند محدودیتها را بپذیرند.

ایا می توان عضویت ایران در سازمان شانگهای را در قالب سیاست نگاه به شرق ارزیابی کرد؟

اساسا سیاست خارجی دولت روحانی نگاه به شرق یا نگاه به غرب نیست. بلکه سیاست خارجی دولت روحانی تعامل سازنده با جهان و اعتدال در سیاست خارجی و منطق در دیپلماسی بین المللی بوده و به گونه ای است که روابط را با همه کشورها و قطبهای قدرت و مناطق و البته با اولویت محیط پیرامونی و همسایگان و سپس محیطهای مناطق مجاور و در آخر هم محیط فرامنطقه ای است. اصولا سیاست نگاه به شرق ضرورتی ندارد بلکه سیاست خارجی ما باید متوازن باشد و توازن است که منافع ملی ما را تامین می کند تا اینکه نگاه به شرق را در تقابل با مثلا غرب قرار دهید.

حاصل سیاست نگاه به شرق چه بود و آیا در آن مقطع توانست منافع ملی ما را تامین کند؟

آن موقع مشکل این بود که ما اساسا محیط منطقه ای خودمان را از دست دادیم و با کشورهای موثر منطقه مشکل پیدا کردیم که هنوز هم متاسفانه آن مشکلات ادامه دارد. از طرفی سیاست نگاه به شرق سیاستی بود که می خواست شرق را مقابل غرب قرار دهد و نگاه اعوجاج آمیز و دریافت غلطی از نظام بین المللی بود که گویا قرار است نظام دو قطبی دیگری شکل دهد و نتیجه این سیاست آن شد که حتی با روسیه هم روابط تجاری ما به بدترین شرایط طی 25 سال اخیر رسید و حجم مبادلات تجاری ایران با روسیه از4 میلیارد دلار به یک میلیارد دلار در سال های 1990 تا 1993 کاهش یافت و کشور به بازار کالاهای وارداتی چینی تبدیل شد.

** در مورد رویکرد روسیه به مذاکرات هسته ای و نحوه حضور لاوروف در مذاکرات لوزان سوییس گفته می شود که روسها چندان مایل به حل و فصل پرونده هسته ای نبودند از طرف دیگر پوتین روز گذشته ممنوعیت تحویل سامانه موشکی اس 300 به ایران را لغو کرد.نظرشما در این باره چیست؟

سیاست دولت روسیه بعد از بحران اوکراین در یک سال و نیم اخیر به پرونده هسته ای ایرن تغییر کرده است. قبل از بحران اوکراین روسیه حل و فصل پرونده هسته ای را فرصت می دانست چون حداقل می دانست که تحریمها باعث شده حجم روابط تجاری دو کشور سه میلیارد دلار کاهش یافته است.اما بعد از بحران اوکراین نگاه امنیتی در روابط خارجی روسیه بر رویکرد اقتصادی غلبه پیدا کرد. به طوری که روسها تعدد مسائل و پرونده های بین المللی را فرصت می دانند و از طرفی حل و فصل پرونده هسته ای را به معنای کاهش تنش بین ایران و غرب و افزایش فشار غرب بر روسیه و باز شدن فضای همکاری آینده ایران و غرب می دانند و بر این اساس مایل به حل و فصل پرونده نبودند هر چند صراحتا و علنا کار خاصی علیه توافق هسته ای نکردند ولی خیلی عجله ای هم برای حل پرونده هسته ای نداشتد و به طور کلی اصلا خوشحال نبوده و نیستند و مطمئنا از هر امکان غیر مستقیمی برای تاخیر یا توقف توافقات استفاده خواهند کرد و مسئولان جمهوری اسلامی باید این نکته را به ظرافت دریابند و در زمین بازی روسیه برای یک محیط بین المللی پرتنش تر و یا نگرانی های چین برای از دست دادن بازار ایران گرفتار نشوند. به نظر من باید به موضوع عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای و یا ارسال اس 300 هم همین طور نگاه کرد. ایران باید ضمن بسط روابط با روسیه و چین ،روابط با غرب را هم بهبود بخشد. فردا روزی دیر نیست که باز داستان تصویب قطعنامه های شش گانه شورای امنیت و با آراء چین و روسیه و سایر اعضا تکرار شود؛ مگر اینکه به درک درستی از بازی در نظام بین المللی و ضرورت توازن در رفتار سیاست خارجی خود برسیم. این منطق را هند و ترکیه به خوبی بازی کرده اند و ما هم می توانیم. ایران هم می تواند وارد سازمان همکاری شانگهای شود و هم اس 300 بگیرد و هم در سویس به توافق برسد. ما لازم نیست که با کسی و علیه کسی باشیم. مهم برای ما استقلال و نفوذ موثر و جلوگیری از تنش در محیط منطقه ای خودمان است و این به وسیله یک سیاست خارجی متوازن بدست می آید.