حسينعلي معمار و نوادگانش در اكسپو

عليرضا امتياز: ناصرالدين شاه قاجار هنگامي که به پاريس مي رود تا از «اکسپوزيسيون» ١٨٧٨ بازديد کند، در دفتر خود چنين مي نگارد: «نزديک عمارت چين و ژاپن، عمارت ايران است که حقيقتا از همه بهتر بود؛ استاد حسينعلي معمار خويش حاجي ابوالحسن ساخته است، خودش هم حاضر بود... اگر وضع دالان هاي توي اکسپوزيسيون و جواهرات نفيسه و اشيايي که صدهزار تومان قيمت و ارزش دارد و غيره و غيره را بنويسم و شرح بدهم بايد يک کتاب علي حده به قدر شاهانه به دست گرفته و مدتي که اکسپوزيسيون برپاست همه روزه از صبح الي صبح ديگر متصلابايد بنويسم... اين عمارت (عمارت ايران) را شبيه به برج عشرت آباد ساخته اند، همان مرتبه اول يعني حوضخانه کاشي کاري در مرتبه تحتاني است که حوض مرمر دارد و آب از آن مي جهد بعد پله خورده بالامي رود. روي حوضخانه اتاق آينه کاري مقرنس بسيار بسيار خوبي ساخته اند. پنجره ها و درها همه از ايران آورده اند. توي دالان ها و قسمت هاي اکسپوزيسيون از قسمت انگليس، فرانسه و... از همه جا رد شديم و گذشتيم تا به قسمت ايران رسيديم. قدري آنجا نشستيم، متاع هاي خوبي داشت، حتي تمبک خاتم و کمانچه و ... . يک تمبک را ٤٠ تومان خريده بودند. زري هاي اصفهان، پارچه هاي يزد، کاشان و غيره وغيره... خيلي متاع ايران اين جاها مرغوب است و به قيمت اعلي مي خرند».

گويا پس از ١٣٧ سال، هنوز حوضخانه مرتبه تحتاني و جهش آب از آن و آينه کاري مقرنس طبقه بالا، براي نوادگان استاد حسينعلي معمار جذابيت دارد. معمار ايراني در طول صدوچندسال گذشته نتوانسته بود حکايتي بيشتر از آنچه حسينعلي معمار روايت کرده بود، بگويد. گاه مشابه برج عشرت آباد را در پاريس ساخته و گاه برجک هاي کاشي کاري اصفهان را در مونترآل و گاه تخت جمشيد را در ژاپن و گاه کاريکاتور سي وسه پل را در شانگهاي؛ همگي مزين به آينه کاري و حوض. ولي پاويون ايران در اکسپوي ٢٠١٥ ميلان، روايت ديگري دارد. براي نخستين بار پس از ١٣٧ سال، معمار ايراني توانسته است «مشابه ساز» عشرت آباد نباشد و خود را به عنوان ايده پردازي مستقل، با گذشته اي معلوم، ولي حاضر، در زمان حال قبول کند. معمار ايراني به خود جرئت داده قامت ايران را در بنايي مدرن جست وجو کند و تلاش کرده تا ترجمان اصول و ارزش هاي فرهنگ و معماري ايران را در گفتماني مدرن با کارفرماي دولتي به پيش ببرد و در آخر، طرحي متفاوت را تصويب کند. به نظر مي رسد با قبول درج عنوان «ايران» بر بنايي به غايت امروزي و در بستري جهاني؛ معماري ايران وارد فصل نويني از پوست اندازي هاي خود شده است. جامعه ايراني و به تبع آن، معماران و مديران ارشد دولتي، ديگر کاريکاتورهاي عشرت آباد را نماينده مناسبي براي بازگويي «ايران امروز» نمي دانند و در تلاش براي يافتن هويت خود در تعاملات جهاني هستند.

به نظر مي رسد پاويون ايران در اکسپو ٢٠١٥، آيينه تمام نماي ايران امروز است؛ ايراني که مي خواهد به تعاملات جهاني وارد شود، ولي هنوز به قوانين و پيش شرط هاي آن، آگاهي و تسلط کافي ندارد و رسم ورسومات و تعاملات حاکم بر آن را درست نمي شناسد، هنوز نفس اکسپو به عنوان يک واقعه «event» را درک نکرده و به دنبال نمايش داشته هاي خود در چند ويترين حقير است. اما نَفس تصميم به حضور و قبول مناسبات جهاني براي ايران امروز، تصميمي سخت و دشوار بوده است که مسلما اتفاقات سازنده اي به دنبال خواهد داشت و پاويون ايران در اکسپو ٢٠١٥ ميلان، به عنوان يکي از نقطه عطف هاي تغيير روند نگرش به معماري در ايران امروز، در تاريخ ثبت خواهد شد.

□ روزنامه شرق

گزارش خطا