پسند و ناپسندهای جامعه‌ی امروز ایران

رویدادها و روندهای اجتماعی در جامعه‌ای با نسل جوانِ پرشمار و گسترش فناوری، پیچیدگی‌های تازه‌ای نشان می‌دهند. از آن جمله واکنش‌های گروهی به پدیده‌هایی روزمره هستند که گاه شگفتی‌ساز یا پیش‌بینی‌نشده توصیف می‌شوند. اگر این واکنش‌ها شگفتی پدید آورده اند بیش از هر چه می‌تواند ناشی از کم‌دقتی و چشم‌فروبستن مسوولان، برنامه‌ریزان، مدیران اجرایی و خانواده‌ها بر روندهای مهمی از جمله جامعه‌پذیری  باشد. یکی از کاستی‌های جامعه ما، از یک سو نبودِ نهادهای سنجش‌گر مستقل و از سوی دیگر آسیب‌مندی تعامل میان دانش‌پژوهان، فرهیختگان و جریان‌های اجتماعی است. این مساله به جاماندن تحلیل‌گران از رویدادها انجامیده است، که واکنش‌های منفی یا مثبت به رخداد‌هایی مانند درگذشت شادروان مرتضی پاشایی یا رفتار هواداران برخی افراد توجه‌طلب و نمایشی از آن جمله هستند. 

نهادهای اجتماعی ازجمله سازمان‌های رسمی و غیررسمی، از سنتی تا مدرن کارکردهایی دارند. برجسته‌ترینِ این سازمان‌ها خانواده، رسانه و مرکزهای آموزشی، و از جمله کارکردهای بنیادین آن‌ها جامعه‌پذیری برشمرده می‌شوند. جامعه‌پذیری که از آن با نام اجتماعی‌شدن هم یاد شده، کارکردی اجتماعی برای درونی‌کردن یا فردی‌کردن فرهنگ گروه است، و این کار فرایندی دارد(منادی، 1387: 11). این فرایند دربردارنده¬ی کارهایی چون آشناکردن(با هنجارها، ارزش¬ها، دانش¬ها، و قانو¬ن¬ها)، ارتباط، ازخودکردن، و بازآفرینی است و می¬تواند آشکار یا نهفته انجام شود. هرگونه کاستی یا درستی در بخش‌های گوناگون این فرایند پیامدهایی ماندگار و درازمدت برجای خواهد گذاشت و سمت و سوی کنش و واکنش‌های گروهی را دگرگون می کند. اگر چنین فرایندی را برای نمونه در هنر موسیقی، نمایش، تصویرگری و ... درنظر بگیرید، هر ارزش یا کاستی آگاهانه یا ناآگاهانه، طی یک روند زمانی رخ داده است. نابه‌سامانی در سازوکارهای انتقال داده‌ها، برهم‌زدن تمرکز و در حاشیه و خارج از توجه قرار دادن برخی زمینه ها(برای نمونه موسیقی)، و فقدان آموزش تشخیص، تحلیل و ترکیب اطلاعات و فراورده‌ها نتیجه‌ای جز نشانه‌های اینچنینی نمی‌تواند داشته باشد.  

فروکاهی یا ساده‌شد‌گیِ خواسته و سلیقه‌ی اجتماعی در زمینه‌ی موسیقی را باید از گامگاه آشنا کردن(چگونه و توسط چه کسانی) تا گامگاه بازآفرینی پی‌جویی کرد. پرداخت گزینشی به تاریخ هنر و سرمایه‌های فرهنگی در رسانه و فرایندهای آموزشی، برهم زدن مسیرهای پیوند با هنرمندان، آشفتگی در معیارها، اثرپذیری برنامه‌ریزی و فضای فرهنگی از کشمکش‌های سیاسی و کم‌توجهی به فرایندهای سالم هنجارسازی برخی آسیب‌های برجسته هستند. به سخن دیگر ریشه‌ی کجی و کاستی در رفتارهای اجتماعی، که در پسند و ناپسند موسیقی هم نمایان شده، را باید در آشفتگی و ناهم‌سازی‌هایی در گذشته و طی فرایند جامعه‌پذیری بازجست. در این مساله نهادهای رسمی به دلیل برخوردهای چندگانه، دوره‌ای و ناپایدار، جامعه هنرمندان موسیقی به‌دلیل مریدگزینی و واسپاری فضا به متولیان رسمی و کم‌کاری، و خانواده‌ها با توجه به غفلت از وظایف و مسوولیت‌هایی که در پرورش بازخورد و پسندهای کودکان به عهده داشته‌اند، مسوولیت بیشتری به عهده دارند.

جامعه¬پذیری را "ورود به دنیای دیگر"، "هدایت و دگرگون¬کردن افراد"، "تبدیلِ فرد غیراجتماعی به موجودِ اجتماعی" تعبیر کرده¬اند. جامعه¬پذیری را می¬توان سازوکار(مکانیسم) دگرگون و درونی¬کردن اندیشه¬ها و باورها، ارزش¬ها، و سنت¬های اخلاقی، حرفه¬ای، و طبقاتی و در کوتاه¬سخن فرایند سازگاری فرد با زندگی گروهی تعریف¬کرد. با بررسی نشانه‌های آسیب باید به دو مسیر از جامعه به فرد و از هویت فردی به سوی جامعه توجه داشت. جامعه‌پذیری فرایندی دومنظوره دارد که چرخه‌ای از آموختن مدل‌ها و الگوهای فرهنگی جامعه به برقراری ارتباط میان فرهنگ با افراد جامعه را رقم می‌زند(منادی، 1387:30). نشانه‌های کاستی‌مندی در پسندهای موسیقی که به ویژه بیشتر موضوع تحلیل قرار گرفته، از یک سو ریشه در نابه‌سامانی‌هایی در فرایند فرزندپروری و هویت‌یابی در خانواده و از سوی دیگر هنجارسازی‌های رسانه‌ای و کم‌توجهی در برنامه‌ی آموزش عمومی دارند.

جامعه‌پذیری توسط نهادهای اجتماعی رسمی ازجمله خانواده، آموزش و پرورش، گروه¬هم¬سالان، رسانه¬های گروهی، سازمان‌ها و نهادهای خدمات اجتماعی‌فرهنگی، و غیررسمی مانند دین، سیاست، فرهنگ، با بهره¬گیری و کاربردِ صنایع فرهنگی از جمله آموزشی(رسانه‌ها، آموزش و پرورش) و عمومی(فضاهای زندگی، ویترین‌ها، شهرسازی، خیابان، پارک، محیط‌های گذران وقت با گروه) انجام می¬شود. در مرحله‌ی نخست آشنایی با مسایل اولیه‌ی هویت انسانی(زبان، ارزش‌ها و بایسته‌های تعامل با دیگران(ادب)، و مسایل اولیه)، در سال‌های آغازین بیش‌تر با کمک نهاد خانواده و پس از آن به همراه نهاد آموزش و پرورش انجام می‌شود. در مرحله‌ی دو هویت فرهنگی‌اجتماعی فرد برای پدیدآیی‌ِ شهروندی اجتماعی و با بهره‌گیری از منبع‌های گوناگون به‌ویژه نهاد آموزش و پرورش، گروه هم‌سالان، رسانه‌های گروهی شکل می‌گیرد. از این‌رو در آسیب‌شناسی پدیده‌هایی مانند پیروی کورکورانه‌ی هواداران از خواسته‌ی یک فرد جنجالی، باید به هر دو دسته پدیدآورندگان درون‌بنیاد و برون‌بنیاد، و نیز به گوناگونی منابع، و آسیب‌مندی و تهیدستی محتواهای درگردش توجه داشت. (1) افراد گوناگون در تاثیرپذیری از و تعامل با منبع‌های یکسان، و در کاربرد روش‌ها در زمینه‌ها تفاوت دارند؛ و (2)منبع‌ها، محتواها، و روش‌ها نه تنها میان جامعه‌های گوناگون بل‌که در یک جامعه هم متنوع هستند. برای انجام جامعه‌پذیری سه شیوه(روش/سازوکار) اصلی برشمرده‌شده تقلید، تلقین، و آموزش هستند. آموزش سازوکارِ جامعه‌پذیرکردنِ برنامه‌ریزی‌شده‌ی آگاهانه‌ای است که یا توسط نهاد پرتوان آموزش و پرورش در ساختار آموزشگاه و یا از طریق دیگر سازمان‌های اجتماعی ازجمله آموزشگاه‌های فرهنگی‌هنری‌اجتماعی انجام می‌شود. در جامعه‌پذیری مدرسه‌ای کنونی، جایگاهی در برنامه‌ریزی آموزشی برای هنر، به‌ویژه موسیقی به عنوان فرایند بازشناسی، به یادسپاری، تجزیه و تحلیل، تفکر انتقادی و خلاقیت پیش بینی نشده است. با چنین نگاهی، آشفتگی تشخیصی جوانان و پسندهای التقاطی چندان شگفت‌انگیز به نظر نمی‌رسند و پیامد نادیده‌انگاری‌ها و حاشیه‌ای تلقی شدن‌ها می‌توانند باشند. 

دو ویژگی مهم رفتار یا بیان اجتماعی خودخواسته بودن و بی‌نیازی از مهار بیرونی هستند. انجام موفق جامعه‌پذیری با توجه به چیستی، چرایی، و چگونگی این عمل به 1. منبع(احاطه‌ی منبع به محتوا، ارزش مقایسه‌ای منبع، هم‌خوانی رفتار و گفتار منبع، و چندگانه و چندگونگی)، 2. روش(پرهیز از مهار، عدم تحمیل محتوا، هم‌خوانی محتوا با رفتارهای عینی، بهره‌جویی متناسب از سه شیوه‌ی تقلید، تلقین، و آموزش)، 3. محتوا(بار ارزشی، چندگانه و چندگونه بودن، تناسب با ویژگی‌های زمانی، مکانی، سنی، طبقاتی افراد)، و 4. تعامل و ارتباط(اعتماد، درگیرشدن با محتوا، مسولیت، تعهد) بستگی خواهد داشت. سوی مقابل جامعه‌پذیری را می‌توان جامعه‌ستیزی نام نهاد که پیامد جامعه‌پذیری ناموفق است. گونه‌ها و نموهای آن ناهنجارهای اجتماعی، پرخاش و آزارگری‌ها، ناسازگاری‌های دار و دسته‌ای، و جرم‌ها هستند.

جامعه‌پذیری همانند بسیاری از دیگر کارکردها و ویژگی‌ها، پیوستاری نسبی از منفی تا مثبت را نشان می‌دهد. محتواهای جامعه‌پذیری به ویژگی‌های بافتی(فیزیکی، فرهنگی، تاریخی، اجتماعی) بستگی دارد. از پرداختن به رابطه‌ی فرهنگ، جامعه‌پذیری، و شخصیت می‌توان نتیجه‌گرفت که فرهنگ اجتماع با کارکرد جامعه‌پذیری در فرایندی درازمدت و چندبُعدی زمینه‌سازِ پدیدآیی و استوارسازی شخصیت افراد می‌شود. از این رو از آغاز تا پایان زندگی با آهنگی کند ولی نایکسان و در همه‌ی فضاهای عمومی و خصوصی، عمل جامعه‌پذیری انجام می‌شود و بر انگاره‌ها، سبک تفکر، سبکِ عاطفی، و برنامه‌ریزی خرد و کلان اثرگذار خواهد بود. با این همه تنها فراهم‌کردن فضای مکانی/زمانی برای جامعه‌پذیری بسنده نیست بل‌که کنش متقابل برپایه‌ی پذیرش و اعتماد زیرساختِ عادت‌واره‌ها را فراهم می‌سازد. گرچه این کنش متقابل هم دوسوی منفی و مثبت دارد ولی، برای جامعه‌پذیری موفق نیاز به هم‌گرایی برپایه‌ی اعتماد و پذیرش خودخواسته(غیرتحمیلی) است.

جامعه و بعدهای آن یکسان نمانده‌اند. یکی از عامل‌های دگرگونی جامعه، فناوری و دستاوردهای فنی آدمی برشمرده می‌شود. نمودِ برجسته‌ی این دگرگونی در دو دهه‌ی اخیر همگانی‌‌شدن رایانه‌ و پدیدآیی‌ فضای مجازی می‌تواند باشد. سوای دیگر دستاوردهای آدمی، فضای مجازی به‌منزله‌ی شبکه‌ی اجتماعی موازی زندگیِ آدمی را پیچیده‌تر کرده است. دستیابیِ آسان به اطلاعات گسترده در هر زمینه‌ای، کاراییِ مهارت‌های افراد درکاربری نرم‌افزارها، و فراهم شدن امکان ساختن یک خودِ تازه و ساختگی در شبکه جهانی جامعه‌پذیری افراد در زمان کنونی را چالش‌انگیزتر می‌کند. جریان سریع اطلاعات، درنوردیدن بُعد مکان، و زمینه‌ی بسیار گوناگون تعامل انتزاعی بر پیچیدگی منبع‌ها، روش‌ها، محتوا، بُعدها، بایسته‌ها، و پیامدهای جامعه‌پذیری افزوده است. دیگر آن که این تعامل در فضای مجازی در سطح نمادها(واژگان و تصویرها) رخ می‌دهد ولی پیامد جامعه‌شناختی آن در زندگی واقعی نمود دارد. با توجه به گسترش بی‌مرز فناوری اطلاعات و ارتباطات، فرایندهای اجتماعی از شتاب روزافزونی برخوردار شده‌اند. رویدادهای جامعه‌شناختی به دلیل شبکه‌های تودرتوی اجتماعی فناوری آنلاین، فراگیرتر به انجام می‌رسند که می‌تواند به عنوان فرصت یا تهدید اجتماعی ارزیابی گردد و بنابر سطح رشد اجتماعی کارکردهای مثبت یا منفی داشته باشد. کم‌توجهی به آموزش، رسانه و روش‌های جامعه‌پذیری در این شرایط سبب خواهد شد سطحی‌نگری، ناتوانی در پردازش‌های عمیق، تفکر ساده‌انگارانه و علت‌پردازی‌های خطی(تک علتی)، و موج‌های هیجانی سوار بر شایعه و تقلید نهادینه و پایدار شوند و از شتاب پراکنش فزاینده‌ای برخوردار باشند. این تهدید تنها به موسیقی و پسند و ناپسندهای آوایی بسنده نمی‌شود بل‌که همه‌ی زمینه‌ها و سطح‌های اجتماعی را دچار خواهد نمود.

* دکتری روان‌شناسی تربیتی

منادی، مرتضی (1387). درآمدی جامعه¬شناختی بر جامعه¬پذیری، تهران: جیحون.