دکتر متقی: یک نویسنده اسرائیلی نوشت احمدی نژاد هدیه خداوندی است

نگاه امریکا به ایران نگاه ژئوپلتیک است. حوزه هایی که نگاه ایدئولوژیک دارند، کاملا مقابله جویانه اند. اما حوزه هایی که نگاه ژئوپلتیکی اجرایی دارند، می گویند ایران را باید مهار کرد و با او ارتباط را ادامه داد.

نواندیش: نشست علمی «فرصت ها و تهدیدهای رابطه با امریکا» به مناسبت 13 آبان و سالروز تسخیر لانه جاسوسی و با توجه به تغییراتی که در رویکرد دیپلماتیک ایران در جامعه جهانی صورت گرفته است، با سخنرانی دکتر ابراهیم متقی و دکتر علی محمد حاضری، در پژوهشکده امام خمینی(س) و انقلاب اسلامی برگزار شد.

دکتر ابراهیم متقی: بسیاری از مسئولین تحلیل دقیقی درمورد امریکا ندارند/ نقطه جدال جامعه ایرانی و امریکا، کودتای 28 مرداد است

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران، در ابتدای این نشست، دکتر متقی بحث خود را با بیان اهمیت تحلیل روابط ایران و امریکا آغاز کرد و گفت: چگونگی ارتباط ایران و امریکا، شاید یکی از جدی ترین و مهمترین دغدغه های نظام سیاسی ایران باشد. متاسفانه در فضای اجتماعی ما نشانه هایی از هیجان، شعار و فضای غیر تحلیلی در ارتباط با امریکا وجود دارد، به گونه ای که حتی بسیاری از کارگزاران اجرایی، تحلیل دقیقی را در ارتباط با امریکا ندارند و این امر، لزوم تشکیل چنین جلسات هم اندیشی ای را آشکار می کند. بحث امروز من تحلیلی هستی شناسانه و معرفت شناسانه در رابطه با امریکاست و بعد از آن یک جمع بندی در باب روابط ایران و امریکا در فضای انقلاب اسلامی خواهم داشت.

استاد روابط بین الملل دانشگاه تهران در رابطه با جنبه هستی شناسانه بحث گفت: امریکا بر اساس تحرک عده ای گروه های انقلابی با رویکرد دینی شکل گرفت. گروه هایی در انگلیس به نام پیوریتن ها وجود داشتند که شعبه ای از پروتستان ها بودند و نگاهی انتقادی نسبت به جامعه و سیاست داشتند و به همین دلیل عمدتا تحت تعقیب بودند. این افراد، فرقه ای دینی با رویکردهای اصولگرایانه بودند و به همین دلیل نام پیوریتن یا خالص گرا را بر خود گذاشتند و زمانی که شرایط برای کنترل امریکای شمالی مهیا شد، به این سرزمین مهاجرت کردند.

متقی ادامه داد: ورود مهاجرین به امریکای شمالی بر اساس جنگ حاصل نشد. اما ورود به امریکای جنوبی بر اساس جنگ بود. در امریکای شمالی، پیوریتن ها سرباز نبودند، بلکه با خانواده آمدند و نام خود را «زائر خدا» گذاشتند. زیرا معتقد بوند استثنایی و برگزیده خداوندند و به جایی می روند که خانه خداوند است. در نگاه این افراد، تفاوتی بین نژاد ها، مذاهب و گروه های قومی و ملی نخواهد بود. بلکه هر کس ویژگی های خاصی داشته باشد می تواند در این سرزمین جایگاه و سکونت داشته باشند.

وی افزود: بر اساس این نگاه استثناگرایانه، قالب ایدئولوژیک و ساختار سیاسی و اجتماعی در امریکا شکل می گیرد. بعد از آن قابلیت هایی ایجاد می شود که امریکایی ها تفکر رسالت بخش هم پیدا می کنند و می پندارند که در هر کجا و هر نقطه جهان باید با اروپاییان به عنوان فاسد و دشمن مقابله کنند.

از طرف دیگر باید توجه داشت که حضور و استقرار امریکایی ها، با سختی و تهدید همراه بوده و در نتیجه نگاهشان نگاه مقابله با تهدید است. در این فضا، مسئله اصلی این است که اگر ابزار درست کنند و نیروهای دفاعی ای ایجاد کنند تا بتوانند در مقابل تهدید ایستادگی کنند. تاریخ نشان داده است که امریکا هیچ وقت بدون دشمن نبوده است.

این کارشناس مسائل سیاسی در ادامه ضمن بیان تاریخچه ای از رویکرد امریکا در برابر ایران گفت: در دوران ناصرالدین شاه روابط ایران و آمریکا با جهت گیری عمدتا اقتصادی شکل می گیرد. در این دوران موج دوم انقلاب صنعتی در آمریکا و آلمان ایجاد شده است. و این امر قدرت اقتصادی امریکا را افزایش داده است و امریکا از این فرصت برای مقابله با انگلیس و روسیه و متعادل کردن قدرت این دو و ریشه کن سازی سیاست استعماری استفاده می کند. بر همین اساس، نگاه امریکا در ارتباط با ایران، توسعه امنیتی و اقتصادی و سازماندهی نیروهای نظامی بوده است. زیرا می خواستند با ایجاد کشوری که از قدرت اقتصادی و نظامی لازم برخوردار است، در برابر موج های سوسیالیسم، اقدامات اتحاد شوروی و نفوذ کمونیسم مقابله کنند. پس نگاه امریکایی به ایران از این زمان به بعد، نگاهی راه بردی می شود. در این موقعیت است که جدال های ضد انگلیسی هنوز در ذهنیت امریکایی ها وجود داشته اشت اما ناچارند در سیاست بین الملل نقش آفرین باشند.

وی تصریح کرد: بر اساس همین تحلیل می توان دلیل حمایت امریکا از ناسیونالیسم جهان سوم و ملی سازی چه در ایران، چه در کشورهای دیگر را دریافت. امریکایی ها می گفتند استعمار میراث اروپای اشغال گر است و باید در دوران جدید شکل جدیدی از معامله اقتصادی را ایجاد کرد و با دو تهدید عمده مقابله کرد؛تهدید کمونیسم اتحاد شوروی و تهدید استعمار انگلیس.

این تحلیلگر حوزه بین الملل افزود: در این فضا حوزه ژئوپولتیک ایران برای امریکا اهمیت ویژه ای داشت و می گفتند این کشور می تواند حلقه اتصال به سرزمین هایی باشد که به آنها اصطلاحا کشورهای قفل شده می گویند و به دریا ارتباط چندانی ندارند. به همین دلیل زمینه برای گسترش همکاری به وجود می آید. اما نقطه جدال جامعه ایرانی و امریکا، کودتای 28 مرداد است. از این تاریخ به بعد، روح جامعه ایرانی که قبلا ضد انگلیسی و ضد روسیه ای بود، ضد امریکایی هم شد.

متقی ادامه داد: نوسازی مورد نظر امریکا در ایران معنایی ضد امریکایی یافت و فرایند جدال شکل گرفت. در دانشگاه های ایران، اندیشه های ضد امریکایی به موازات اندیشه های ضد شاه گسترش می یافت. اما در آن مقطع زمانی دو رویکرد در قبال امریکا پیش آمده بود: اندیشه های حضرت امام به عنوان محوریت انقلاب، و دیگری اندیشه مارکسیستی افراطی. دقیق به خاطر دارم که شعارهای دانشجویان طرفدار امام و انقلاب اسلامی، عموما به لحاظ محتوا با شعارهای مارکسیست ها بسیار متفاوت بود. مارکسیست ها شعارشان خشونت طلبانه بود: می کشم می کشم آنکه برادرم کشت یا یاران ما زندانند، زندان بانان جلادند، ای جلاد مرگت باد. اما شعار پیروان امام خمینی، مبتنی بر تفکری بود که نقد را معطوف به منفعل کردن طرف مقابل انجام می داد، نگاهش ایدئولوژیک، منفعل کننده و بر مبنای مقاومت بود و حاکی ادبیات مرگ نبود: برادر ارتشی، چرا برادرکشی؟ این شعارها به درون جامعه هم منتقل شد. مجید تهرانیان مطلبی را در رابطه با انقلاب ایران تنظیم کرده بود و گفته بود در سال های 53-54 به بعد، اندیشه ها و ارزش های دینی در دانشگاه ها رشد یافته بود و ارتباط دانشجویان و مجموعه های روحانی شهر بیشتر شده بود. اما موج قوی گروه های مارکسیستی هم فعال بود و زیرساخت های شعار مرگ بر امریکا به دست این مجموعه ها و گروه های مارکسیستی ایجاد شد. این فضا فضای اجتماعی ایران را هم رادیکالیزه کرد و گروه های سیاسی مختلف در تند بودن شعارهایشان با یکدیگر رقابت کردند.

وی گفت: با ایجاد این فضا در ایران، امریکایی ها نسبت به امام و اندیشه هایشان نگران بودند. زیرا امام را نیروی رهایی بخشی می دانستند که به اندیشه های الهام بخش دینی اعتقاد داشتند. اما از طرف دیگر امریکایی ها معتقد بودند که انقلاب در وضعیت ساختارمند و نهادمند شدن قرار خواهد گرفت و نهاد و جایگاه و فضای ارتباطی خود را با جهان تعدیل خواهد کرد. به همین دلیل حتی در دوران انقلاب و جنگ هم می پنداشتند که باید با ایران کار کرد و نمی توان او را نادیده گرفت.

عضو مرکز ملی مطالعات جهانی شدن خاطر نشان کرد: نگاه امریکا به ایران نگاه ژئوپلتیک است. حوزه هایی که نگاه ایدئولوژیک دارند، کاملا مقابله جویانه اند. اما حوزه هایی که نگاه ژئوپلتیکی اجرایی دارند، می گویند ایران را باید مهار کرد و با او ارتباط را ادامه داد. زیرا ایران، در فضای خاورمینه پرتلاطمی که اندیشه های سلفی گری در آن وجود دارد، یک کشور شیعه است. تحلیل امریکا این است که در اندیشه شیعه تساهل گرایی و همکاری گرایی و پذیرش دیگران وجود دارد و با فضایی که ممکن است رادیکالیزه شود متفاوت خواهد بود. و در محیطی که قابلیت رادیکال شدن دارد، گروه های شیعه می توانند نقش تعادل کننده ای را ایفا کنند. در این فضا، این معما طرح می شود که امریکا چه نقشی دارد؟ آیا امریکا دشمن است یا دوست؟

دکتر متقی با اشاره ماهیت نظام بین الملل گفت: در حوزه روابط بین الملل اولین اصل این است که نظام بین الملل ماهیتی آنارشیک دارد؛ یعنی هر کشوری می تواند برای کشورهای دیگر تهدید محسوب شود. دیگر اینکه قدرت های بزرگ از تهدید بیشتری برخوردار خواهند بود و هنر زمامداری این است که تهدید را شناخته و کاهش دهید و قابلیت های خود را برای مقابله یا متعادل کردن تهدید به کار برید. پس در روابط بین المللی ممکن است همه کشورها نقش تهدید کننده داشته باشند. تهدید پایان ناپذیر است و تغییر می یابد و کشور تهدید کننده هم تغییر می کند. 12 سال پیش ما و امریکا در سه حوزه جغرافیایی مختلف، سه حوزه رفتاری مختلف داشتیم. در آمریکا هر دو، مقابله با طالبان را در دستور کار داشتیم و رویکردمان همکاری جویانه بود. در عراق رفتار رقابتی داشتیم زیرا هر یک می خواستیم موقعیت خود را ارتقا دهیم اما یکدیگر را تضعیف نمی کردیم. اما در لبنان، تعارض بیشتری داشتیم و الگوی ارتباطیمان منازعه آمیز بود. بنابراین کشورها در فضای سیاست بین الملل متناسب با محیط جغرافیایی و متناسب با موضوعی که وجود دارد و متناسب با بقا و قدرت خودشان، نگاه تعاملی، رقابتی و یا تعارضی خواهند داشت. پس همه چیز وابسته به الگوی محیط است. پس بحث مربوط به ایالت متحده تابع محیط است اما باید به این واقعیت هم توجه کرد که امریکایی ها بنا بر حیث هستی شناسانه شان، نگاهشان زورگویانه است.

استاد دانشکده علوم سیاسی دانشگاه تهران تاکید کرد: سوال این است که آیا اگر امریکا چنین میزان قدرتی نداشت باز هم رویکردش زورگویانه بود. خیر. الگوی رفتاری تابعی از قدرت است. امریکا تفکرش فرادستانه است و کشورهایی مانند ایران را حاشیه ای می بیند. تفکر امریکا نسبت به اروپا هم تفکری فرادستی است. اما این ذات معامله قدرت است. امریکا در زمانی که قدرت کمتری داشت، نگاهش نسبت به ایران نگاه تعادلی بود. اما در دوران نظام دو قطبی تحکمشان بیشتر شد. مسئله اصلی امروز این است که امریکایی که قدرت دارد، هم شنود می کند، هم ویروس تولید می کند و هم نیروی نظامی دارد. تهدید، واقعیت سیاست بین الملل است.

در ادامه متقی به تحلیل رفتار امریکا در مسئله هسته ای ایران پرداخت: نگاه امریکا در مذاکرات هسته ای هم فرادستانه است. اشکال اینجاست که ذهنیت ما با امریکایی ها متفاوت است. امریکا می گوید ما حقوق هسته ای شما را می پذیریم، ما فکر می کنیم منظور او از حقوق هسته ای تولید در داخل است. اما منظور امریکا این است که برای مصارف صلح آمیز، اگر سوخت بخواهید جامعه جهانی به شما سوخت می دهد.

وی افزود: ایران کشور است که انقلاب کرده و تجربه دوران جنگ را داشته است. در دوران جنگ تمام کشورهای بزرگ برای جمهوری اسلامی محدودیت ایجاد کردند و در این شرایط ایران ناچار است احتیاجات اقتصادی، نظامی و تکنولوژیک اش را خود تامین کند. این وضعیت را خودیاری می نامند و ما ناچاریم در چنین وضعیتی باشیم. اما این خودیاری چگونه حاصل می شود؟ خودیاری از طریق ایجاد فضای پر التهاب حاصل نمی شود. تجربه کشورهایی مانند چین که توانستند قابلیت هایشان را ارتقا دهند این بود که با چراغ خاموش و موتور روشن حرکت می کردند. به عقیده من شعارها و حرکات نمایشی در حد محدود می تواند خوب باشد، اما اگر گسترده شود جامعه سطحی می شود. برای مقابله با امریکا ما احتیاج به تعقل، ساختار، دانش و اقداماتی داریم که جامعه جهانی را نسبت به ما تحریک نکند. اگر جامعه جهانی بپندارد ما هنوز در فضای هیجانی هستیم، نتیجه می گیرند که ایران به فضای عقلانیت که سودگرا، محاسبه گرا، آینده نگر و امن گراست، نرسیده است.

متقی در پایان گفت: ایران کشوری انقلابی است. قالب های پارادایمیک ایران با غرب و امریکا بسیار متفاوت است. به همان گونه که انقلاب ما واقعیت است، فرادستی کشورهای قدرتمند هم یک واقعیت است. اما ما نیازمند بقا هستیم و سیاست بقا ایجاد می کند که تولید قدرتمان برتر از فضای هیجان باشد. فضای هیجان جامعه بین المللی را علیه ما ایجاد می کند. و ما نباید کاری کنیم که دشمن در مسیر حرکتش راحت تر عمل کند. من دقیقا به یاد دارم که یک نویسنده اسرائیلی نوشته بود احمدی نژاد و سیاست او برای ما یک هدیه خداوندی است. پس به همان میزان که ما ابتکار عمل دیپلماتیک داشته باشیم و آن را با قدرت، خویشتن داری، مصمم بودن و شناخت همه جانبه دشمن و سایر بازیگران فرادست در سیاست بین الملل پیوند دهیم، نتیجه بهتری نیز خواهیم داشت.

دکتر علی‌محمد حاضری: ما امروز بهترین شرایط را برای رابطه با امریکا داریم/ رابطه داشتن به معنای دوستی نیست

به گزارش سایت خبری جماران، در ادامه دکتر علی محمد حاضری، استاد جامعه شناسی دانشگاه تربیت مدرس، و مدیر گروه جامعه شناسی انقلاب اسلامی پژوهشگاه به طرح مواضع خود در این خصوص پرداخت. دکتر علی محمد حاضری که پس از طرح مواضع دکتر متقی سخنان خود را ایراد کرد تلاش نمود با اشاره مسائلی که اختلافات ایران و امریکا را در دهه های اخیر تشدید کرده است، معنای رابطه داشتن را با دوستی تمایز دهد.

وی گفت: امریکای ها وقتی وارد ایران شدند، مانند روس ها وانگلیسی ها با زور وارد نشدند و به همین دلیل حضور آنها در ایران با نفرت مردم همراه نبود. آنها در هیئت مستشارهای اقتصادی و میسیون های مذهبی و با پرچم آموزش و پرورش جدید و مدرسه وارد ایران شدند.

حاضری ادامه داد: اما امریکای امروز برای ما، امریکا با آن سابقه نیست. بلکه بعد از جنگ جهانی دوم و از شهریور 20 تا دهه 30 امریکا به عنوان یکی از ارکان و اضلاع متفقین پیروز در ایران ظاهر می شود. در این فاصله امریکا هنوز مانند دو ضلع دیگر منفور نبود اما پس از حادثه 28 مرداد، که این کشور به عنوان عامل سقوط یک دولت ملی و محبوب شناخته شد چهره جدید امریکا شکل گرفت.

مدیر گروه جامعه شناسی انقلاب اسلامی پژوهشکده گفت: در دهه 40 هم آنچه امریکا را به مردم می شناخت، حمایت از سیاست های سکولاریستی و ضد دینی و ضد مذهبی شاه و حتی حضور نظامی برای اجرای این سیاست ها بود و از همه مهم تر حمایت و هدایتگری همه سیاست های سرکوبگر شاه.

حاضری تاکید کرد: در این زمان امریکا دیگر امریکای سابق نیست بلکه به خصوص در فضای جنگ سرد آن زمان به نماد نظام خون خوار امپریالیستی تبدیل شد که دیگر تبلیغات صلح دوستی او پذیرفته نیست. امریکا در این زمان با فاجعه هیروشیما و ناکازاکی شناخته می شود، با جنگ علیه ملت ویتنام، با همه قساوت ها و خون ریزی های آن جنگ شناخته می شود. امریکا حامی نظام های ستم گر و شکنجه گاه های پینوشه، شاه و باتیستای نیکاراگوئه است. یعنی حامی تمام مواضع ضد حقوق بشری. و البته شاید از همه مهم تر برای فضای ایران، امریکا حامی تمام وحشیگری ها و کشتارهای رژیم اسرائیل در منطقه است.

وی ادامه داد: ما در این تاریخ، با چنین امریکایی مواجهیم. امریکایی که تا آخرین روزهای انقلاب با انواع توطئه ها و طرح های امریکایی ها برای شکست انقلاب و حتی پس از آن با فراری دادن تیمسارهای رژیم پهلوی و کودتای نوژه و در آخر حفظ چهره شاه به عنوان امید بازگشت به امریکا بر می گرداند. این همان شاهی است که یک بار پس از فرار در واقعه 28 مرداد با کودتای امریکا به ایران بازگردانده شده بود.

استاد جامعه شناسی دانشگاه تربیت مدرس خاطرنشان کرد: شعار مرگ بر امریکا هرچند در فضای ضد امپریالیستی چپ گرا شکل گرفت اما مضمون مذهبی و انقلابی آن از خود حضرت امام هم مایه گرفت و فقط به عنوان شعار چپ گرایانه باقی نماند.

حاضری خاطرشان کرد: البته ما شاهد شعارهای مرگ بر امریکا و مرگ بر شوروی بودیم که همانطور که آقای هاشمی اشاره کردند شعار مرگ بر شوروی بخاطر مسائل و مصالحی حذف شد. پس همانطور که شعار مرگ بر شوروی حذف شد، شعار مرگ بر امریکا هم منطقا و با فراهم آمدن شرایطی می تواند حذف شود، اما سوال اصلی این است که آیا آن شرایط امروز فرا رسیده است یا نه.

وی گفت: نکته ای درمورد رابطه ایران و امریکا موجود است. نفس رابطه داشتن نه بار معنایی مثبت دارد و نه منفی. ما به غلط فکر می کنیم رابطه داشتن یعنی دوستی، اما این برداشت سطحی و غلطی است. ایران و امریکا در اوج جنگ و روابط خصمانه ای که با هم داشتند اما روابط سیاسی و بین المللی خود را قطع نکردیم. سفیر و کاردار هر کشور در کشور دیگر فعال بودند. حتی در زمان بمب باران هم سفارتخانه های دو کشور فعال بودند.

حاضری در ادامه به یکی از خاطرات آیت الله هاشمی رفسنجانی اشاره کرد و گفت: آقای هاشمی در اواخر عمر شریف امام از ایشان خواستند که به یک ترتیبی رابطه ایران با امریکا را مشخص کنند اما این اتفاق عملا نیفتاد. اما چرا این اتفاق نیفتاد؟ چون در سال های آخر عمر امام، امریکایی ها بدترین شکل حضور خود در ایران را در طول تاریخ قبل و بعد خود داشتند. در دو سال آخر عمر امام حمایت امریکا از صدام کاملا آشکار شد، گسیل ناوگان نظامی در خلیج فارس و مشارکت در حمل نفت کش ها در حمایت از صدام، حمله به هواپیمای مسافربری ایران و مداخله مستقیم در فعالیت های ایران در مجامع جهانی به هیچ وجه اجازه نمی داد ما به ترمیم رابطه با امریکا فکر کنیم.

وی افزود: اما در این سال ها و امروز ما در سه سطح بهترین شرایط را برای رابطه با امریکا داریم. اول در عرصه داخلی است. ما در یک نقطه مشروعیت مقتدر قرار داریم که انعکاس انتخابات آزاد و باشکوه ما در سطح بین الملل را شاهدیم. پیشینه سال های گذشته سبب شد انتخابات 92 از دوم خرداد هم مشروعیت سازتر باشد. دوم انسجام و وحدت ملی در حمایت از حاکمیت داریم که بیشترین سرمایه های بین المللی ما می توانند منسجم و متحد کار کنند و سوم اقتدار در پهنه های مهمی از علوم در عرصه جهانی قرار داریم. در عرصه منطقه ای هم ما دارای قدرتی در کشورهای منطقه مثل بحرین و سوریه داریم که نمی توان به ایران بی اعتنا بود. و البته در شرایط بین المللی هم به دولتی مواجهیم که نرم ترین مواضع را در برابر ایران دارد. کافی است نطق اخیر اوباما در سازمان ملل را با سخنان روسای 30-40 سال اخیر مقایسه کنیم.

حاضری اضافه کرد: نکته دیگر پخش اسناد افشاگر علیه امریکا و جنگ احزاب درون جامعه امریکاست که دولت فعلی امریکا را به اقدامی مشروعیت ساز و بی سابقه ترغیب می کند. همچنین در شرایط فعلی امکان تاثیرگذاری لابی های ایران گرا در امریکا از همه مقاطع پس از انقلاب بیشتر است.

دکتر حاضری در پایان اذعان داشت: البته تهدیدها و نگرانی هایی هم وجود دارد که اگر نتوانیم به خوبی از پش از مذاکرات برآییم میراث عملکرد نادرست چندسال گذشته ما، و از همه مهم تر تحریم هایی که دامن گیر ما شده است، ما را اذیت خواهد کرد. همچنین در داخل هم در کنار از دست رفتن فضای امید پس از انتخابات، با تشدید منازعات گروه های سیاسی روبرو خواهیم بود. این اتفاقات به کاهش مشروعیت نظام هم ختم خواهد شد. آنچه مهم است این است که امروز بایدموتور عملکردهای سیاسی حساب شده را پرتوان و موتور شعارهای بی پایه و هیجانی را خاموش کنیم.

پس از سخنرانی دکتر حاضری، نشست علمی فرصت ها و تهدید های رابطه با امریکا، در قالب جلسه پرسش و پاسخ و با هر دو مدعو ادامه و پایان یافت.

گزارش خطا