امام موسي صدر روياروي پوپوليسم

پوپوليسم، واژه اي است كه در امريكاي لاتين متولد شده و از واژه «پوپولاسم» گرفته شده است. اين واژه در مقابل خردگرايي، عقلانيت و نخبه گرايي است؛ به عبارتي زماني كه در جامعه اي بخواهند درباره موضوعي تصميم بگيرند به جاي اين كه سراغ خردمندان، بزرگان فكر و انديشه و كارشناسان و افراد داراي تخصص بروند، با توجه به مزاج عمومي تصميم مي گيرند. در واقع پوپوليسم يك نوع مزاج كوتاه مدت است؛ تصميم گيري بر اساس آنچه كه امروز و احتمالاً ديروز و شايد هم فردا مي خواهد اتفاق بيفتد! پوپوليسم فاقد دوره زماني است، نه با گذشته كاري دارد و نه با آينده، نه با استدلال و نه با مطالعه؛ بلكه نوعي عوام فريبي است در جهت راضي نگاه داشتن مردم جامعه براي مثلاً سه هفته آينده! يك دوره زماني است براي اين كه گروهي يا شخصي بتواند آنچه را كه در ذهن دارد پياده كند و مردم را در يك فضاي محدود زماني، مكاني و فلسفي محصور كند تا بتواند اهداف خود و گروه خاص خود را پيش ببرد. اين مفهوم ارتباطي تنگاتنگ با ديكتاتوري امريكاي لاتين دارد؛ به طوري كه در آن منطقه رهبران سياسي اقتدارگرا براي اين كه بتوانند حمايت مردم را در دوره كوتاهي داشته باشند به پوپوليسم روي آوردند.معمولاً پوپوليسم بي ثباتي بسياري به همراه دارد. در دوران نازيسم در آلمان و همچنين در ژاپن، اين وضع را شاهد بوده ايم. زماني يك سيستم، يك شخص، يا يك گروه، فضاهاي رواني جامعه را تحت انحصار خود در آورده و به قدري اغراق مي كنند و مسائل را خارج از تناسب ارائه مي دهند كه مي توانند روح مردم را تسخير كنند و قوه استدلالي آنان را به تعطيلي بكشانند. پوپوليسم براي دنياي پيچيده امروز جريان فكري و سياسي بسيار خطرناكي است و مي تواند مردم يک كشور را هر چند در دوره اي كوتاه، راضي نگاه دارد؛ اما در واقع آينده آن كشور را تخريب مي كند و موجب مي شود از پيش بيني هاي منطقي فاصله بگيرند و وارد فضاهايي شوند كه بعضاً برگشت ناپذيرند. در اين مقاله تلاش شده است تا ضمن اين كه پوپوليسم به لحاظ مفهومي و نظري بيشتر مورد تجزيه و تحليل قرار گيرد، از زاويه زندگي، انديشه و عمل امام موسي صدر نيز بررسي شود. ضمن اين كه به اين پرسش اساسي بپردازد چرا ما در فرهنگ ايراني، يك لايه خفته و بعضاً فعال پوپوليستي داريم و گاهي اوقات تحت تاثير اين پوپوليسم قرار مي گيريم. 

    

    پوپوليسم در ايران حداقل دو منبع يا دو ريشه تاريخي دارد؛ نخست، «فقر اقتصادي» و دوم، «فقر فرهنگي و فكري». 

    اگر سوابق كمونيست هاي ايران را طي هشتاد سال گذشته مورد توجه قرار دهيد، خواهيد ديد كه بسياري از كمونيست هاي ايراني از خانواده هاي بسيار فقيري بوده اند؛ از مناطق دورافتاده كشور و همراه با دغدغه و نارضايتي از اوضاع اجتماعي. آنان كه از شرايط به تنگ آمده بودند در فضاهايي كه خلاوجود داشت به سراغ كمونيسم رفتند تا بتوانند آن فلسفه و چارچوب عملي خود را پيدا كنند. كمونيسم در لهستان، مانند كمونيسم در ايران عمل نكرده است، بلكه در آنجا تبديل به جرياني اجتماعي شد؛ در حدي كه از آن چارچوب، تشكل به وجود آمد و با ملي گرايي لهستاني مخلوط شد و در نهايت زماني كه شرايط لازم به وجود آمد، موفقيت لهستاني ها را براي ايجاد نظام دموكراتيك و جامعه مدني موجب شد اما كمونيسم در ايران با پوپوليسم همراه شد؛ در تاريخ عملكرد كمونيست هاي ايراني مي بينيم كه به ميزان بسياري به سمت پوپوليسم روي آوردند؛ چرا كه ما همواره در كشور و در طول تاريخ امپراتوري ايراني، به علت حاكميت ظلم و ستم و سركوب اقوام و جامعه خود دغدغه «توزيع نابرابر» را داشتيم؛ توزيع نابرابر امكانات و درآمدها و... اين كه ما ايرانيان به واژه «عدالت» علاقه منديم، هم بعد واقعي دارد و هم رواني؛ و اين از ظلمي سر چشمه مي گيرد كه در بسترهاي عميق اين جامعه و تاريخ اين كشور حضور داشته است. 

    كمونيسم گرچه در ايران ريشه اي پيدا نکرد نه تنها براي كمونيست هاي ايراني يك چارچوب فلسفي نشد بلكه بستري شد براي مبارزه با نظم و وضع موجود و علاقه آنان به اين كه امكانات كشور بايد بومي شود و ما بايد از جهان فاصله بگيريم. مبارزه با امپرياليسم از نوع كمونيستي در كنار لايه هاي پوپوليستي چپ ايراني آمد و به اينجا رسيد كه آن نگاه ها حتي شايد با منطق سوسياليستي كمونيست ها در ايران هم نتوانست پياده شود و با همان سبك و سياق احساسي ايران، اين جريان كمونيستي ادامه پيدا كرد. 

    اما منبع دوم كه «فقر فرهنگي» است، ريشه در آن دارد كه ايرانيان از نظر تعامل فكر و انديشه با يكديگر مشكل دارند و اين مشكل به دليل برخورداري از افكار متفاوت نيست؛ براي كشوري كه از قدمت تاريخي سترگي برخوردار است، نبايد تا به اين اندازه سخت باشد كه مردمانش ديدگاه هايي متفاوت را بپذيرند؛ اما مساله «شخص» و «متكي بودن افراد به آنچه كه خودشان مي خواهند» است كه اين بازتاب تاريخ استبداد و شاهنشاهي در ايران است. فقدان تعامل فكري، ريشه شخصيتي و خلقي در ميان ايرانيان دارد به عنوان مثال حتي در كشوري مانند چين كه در آن دموكراسي وجود ندارد، مردم به راحتي دور يكديگر جمع مي شوند، حرف هايشان را مي زنند، به حرف و نظر يكديگر احترام مي گذارند و در نهايت بر اساس يك هرم حزبي يا خانوادگي يا اجتماعي به يك نظر متمايل مي شوند و به آن عمل مي كنند اما متاسفانه در فرهنگ كشور خودمان به محض اين كه با يكديگر اختلافات فكري پيدا مي كنيم از يكديگر فاصله مي گيريم؛ و نتيجه اين مي شود كه نتوانيم با يكديگر كار كنيم، حزب تشكيل دهيم، تشكل ايجاد كنيم، به تفاهم برسيم، اجماع ملي ايجاد كنيم و به همين دليل است كه تاريخ انشعاب در ميان هر آنچه كه «تحزب» در ايران بوده بسيار جدي است. 

    

    كسي كه براي تحقق بخشيدن به باورهايش، زمان صرف كرد 

    مساله پوپوليسم بازمي گردد به تصميم گيري در مديريت و حكمراني. ما چگونه تصميم مي گيريم؟ در مديريت يك سازمان، شهر، خانواده، سيستم و در نهايت يك كشور؛ چگونه حكمراني مي كنيم؟ 

    امام موسي صدر، شخصيتي است كه 16سال كار فكري، تربيتي، عقيدتي و اجتماعي كرد و اين نشان دهنده برخورداري وي از يك منظومه فكري است. اگر نگاهي به جامعه خود بيندازيم، افرادي با ظاهر ديني را مي بينيم که عملشان در تناقض با دينداري است و عملكرد آنان به صراحت اين باطن را به نمايش مي گذارد. عملكرد امام موسي صدر بيانگر آن است كه وي به طور جدي براي باورها و اعتقادات زمان صرف كرد و نه براي حفظ ظاهر. در آن مقطع با نظم فكري خود، برنامه اي عملي و علمي داشته و به دنبال كادرسازي، يا به عبارتي تربيت گروهي بوده است تا اهداف بزرگي را كه در سر مي پروراند، تحقق بخشد. امروز در جامعه ايران تحولاتي روي داده است كه با آن دوره قابل قياس نيست چرا كه حتي تا همين چند ماه پيش شاهد آن بوديم كه هر كسي به راحتي مي توانست از هرم مديريت بالابرود و اگر كسي از اين مهارت برخوردار بود كه ظواهري را حفظ كند و هر چند وقت يكبار حرف هايي را بر زبان آورد به راحتي صعود مي كرد. ظرفيت ها و توانمندي هاي شخصي آنچنان معيار تعيين كننده اي در رشد افراد نبود. 

    

    پوپوليسم در تقابل با مشورت 

    پوپوليسم، ضد مشورت است و همچنين ضد تبادل فكر و با استدلال كار كردن. امام موسي صدر به طور دائم ميان افراد و جريان ها در حال رفت و آمد بودند تا اين كه موضوعي را به اجماع برسانند. وي سعي مي كرد كه به ارتباط افراد با يكديگر استحكام بخشد و اين درست نقطه مقابل پوپوليسم است. امام موسي صدر تمام تلاش خود را به كار مي گرفت تا همگي را به سمت اجماع دعوت كند. وي تعبيري دارد كه در آن مخالفين خود را خطاب قرار داده است و مي گويد: «من تحمل نخواهم كرد اگر خاري در چشم يكي از مخالفان من باشد.» 

    در علوم انساني، كساني مي توانند بهتر عمل كنند كه از انسان، شناخت عميق تري دارند. مستقل از جغرافيا، نظام فكري، تاريخ و ويژگي هايي كه در يك ساختار مي تواند باشد، فهم «خود انسان» بسيار مهم است. اين كه ما درك كنيم چرا انسان طغيان مي كند، چرا راستگو نيست چرا خود محور است و بسياري از چراهاي ديگر. 

    يكي از ويژگي هاي امام موسي صدر، انصاف وي است؛ به قول مرحوم دكتر صديقي، جامعه شناس بزرگ كشور ما، انصاف كالايي بسيار كمياب و خصلتي است كه در ميان ايرانيان ضعيف است. در اين دوران كمتر كسي را مي توان يافت، همچون امام موسي صدر از اين توانايي برخوردار باشد كه تمام وجوه يك نفر را باهم ببيند. به عنوان مثال، بگويد فلاني بد قول است، اما خطاط برجسته اي است؛ سياه و سفيد بودن ذهن ما، بسيار آسيب رسان است و موجب شده شناخت ما از افراد، شناخت ناقصي باشد. بايد از روانشناسي، جامعه شناسي و انسان شناسي مدد گرفت تا اين خصلت را در ميان خود اصلاح كنيم. انسان هاي عميق، آناني هستند كه تفاوت ها را خوب مي بينند و اين خصلت امام موسي صدر بود. 

    

    امام موسي صدر قواعد را به خوبي رعايت مي كرد 

    پوپوليسم يعني اين كه ما در زندگي قاعده نداريم. امام موسي صدر قواعد را به خوبي رعايت مي كرد. تشكيل حركت المحرومين از كارهاي با ارزش او بود كه يك ويژگي غير ايراني و غير خاورميانه اي در آن ديده مي شود و آن عبارت است از اين كه وي مي گفت: «هركس كه «محروم» است؛ حال تفاوتي ندارد سني باشد يا شيعه، مسيحي باشد يا غير مسيحي؛ و مهم اين است كه به عنوان يك انسان بايد مورد توجه ما باشد.» امام موسي صدر به همه افراد احترام مي گذاشت كه اين خصلتي غير خاورميانه اي است و ما همه در يك جغرافياي فكري بسيار محدودي، خوب يا بد بودن انسان ها را مورد قضاوت قرار مي دهيم؛ در حدي كه حاضر نيستيم به ديگر ويژگي هاي فرد نيز توجه كنيم. پوپوليسم ضد قاعده است و نهايتاً بازمي گردد به خواسته هاي يك فرد يا گروه براي اين كه بتواند در يك مقطع كوتاهي به اهداف خود برسد. امام موسي صدر نشان مي داد كه حداقل به صورت يك نقشه ذهني، نگاهي دراز مدت به مسائل دارد و اين در مخالفت با پوپوليسم است. ويژگي ديگري كه در پوپوليسم وجود دارد اين است كه اگر يك سياستمدار پوپوليستي ببيند كه مردم حرف اشتباهي را مي زنند، وي نيز با آنان همراه مي شود براي اين كه اهداف خود را در قالب آن تعريف كند؛ چرا كه خودمحوري ملاك است. در حالي كه امام موسي صدر فكر و روش اشتباه مردم را با روش و مرام خود اصلاح مي كرد و اين نشان مي دهد كه وي پوپوليست نبود. 

    

    تربيت عقلي كجاست؟ 

    بنده به عنوان يك دانشجوي علم سياست كه به كشورهاي بسياري سفر كرده ام سوالي همواره ذهنم را درگير كرده است و آن اين كه ما ايرانيان در كجا تربيت عقلي مي شويم؟ در مدارس بسياري از كشورهاي پيشرفته، صندلي دانش آموزان به گونه اي دور هم چيده شده است كه آنان روبه روي يكديگر مي نشينند و از هفت سالگي به طور ناخودآگاه اين آموزش را مي بينند كه سرنوشت و زندگي هر كدامشان در تعامل با ديگران گره خورده است! در اين كشورها حتي از نحوه چينش صندلي ها استفاده مي كنند تا تعامل انسان ها را به آنان آموزش دهند. چرا كه مي خواهند انسان تربيت كنند و قوه عقلاني را تحريك كنند. تنها اين نيست كه معلم، داده هايي را به دانش آموزان منتقل كند، همه بنويسند، حفظ كنند و سه ماه بعد هم امتحاني بدهند و بروند! به همين علت است كه من نوعي، در دانشگاه بايد دائم تلاش خود را به كار گيرم تا به دانشجويان بگويم: «لطفاً سوال كنيد؛ لطفاً مرا نقد كنيد و بگوييد كه من اشتباه مي كنم؛ بگوييد كه من به اندازه كافي استدلالم مستحكم نيست؛ تمام دانشجويان به من نگاه مي كنند و كمتر كسي سوال مي كند! چرا كه ما ايرانيان سوال نمي كنيم و هرگز جايي نبوده است كه سوال كردن را آموزش ببينيم؛ چه كسي و كجا به من ياد مي دهد، كه دوبل پارك نكنم، در صف به جلو نروم و حق كسي را تضييع نكنم؛ تربيت عقلي كجاست؟ ما در خانواده هاي خود فرزندانمان را بشدت، احساسي تربيت مي كنيم. والدين عموماً فرزندان خود را تاييد مي كنند و نقد نمي كنند. 

    نقد نيز به معناي حمله كردن نيست؛ نقد به اين معناست كه من بگويم در چه جاهايي با «عمل» و «فكر» يك نفر موافقم، در كجا با آن مشكل دارم، و به چه دليل؛ تا جايي كه از همكاران خود در علوم تربيتي شنيده و خوانده ام، سقف تربيت عقلي انسان 12 سالگي است. به عبارتي اگر قرار است كه من ياد بگيرم به كشور خود تعهد داشته باشم اين آموزش بايد پيش از سن 12 سالگي صورت بگيرد و نه اين كه در سن 45 سالگي به فكر فهم منافع ملي بيفتم! ايرانيان در دوجا تعهد دارند؛ نخست به خانواده شان و دوم،به گروهي كه در آن هستند؛ من، كجا ياد مي گيرم كه به كشور تعلق داشته باشم؟! 

    در چه جايي منطقي بودن را به من آموزش مي دهند؟ در كشور ما تربيت عقلي بسيار ضعيف است. در خانواده كه بسيار كمرنگ است، در مدرسه كه جايگاهي ندارد، در صحنه عمومي و رسانه ها هم كه ديده نمي شود! در نتيجه بسيار طبيعي است كه من نوعي، احساسي، غريزي و پوپوليستي تربيت شوم. 

    

    عقل يا هوش! 

    بديهي است كه ميان واژگان، تفاوت معنايي بسياري وجود دارد. واژه «عقل» با «هوش»، تفاوت چشمگيري دارد. يك «هوش تحصيلي» داريم كه از اين نظر، ايرانيان جزو بهترين هاي دنيا هستند؛ و يك «هوش اجتماعي»، كه مردم جامعه ما از اين نظر بسيار با ضعف مواجهند؛ امام موسي صدر، با «اخلاق» و همچنين با «تربيت»، هوش اجتماعي را در دوره خود تقويت كرد. هوش اجتماعي ما ايرانيان پوپوليستي است. هوش اجتماعي به اين معناست كه جايگاه من در اين جامعه چيست؟ كجاها حق ورود دارم؟ كجاها حق ندارم وارد شوم و اظهار نظر كنم؟ 

    

    فاصله ميان فكر و عمل 

    يكي از برجسته ترين و مهم ترين ويژگي هاي امام موسي صدر اين است كه فاصله ميان «عمل» و «فكر» در وي بسيار كم است. زماني كه عملكرد امام موسي صدر را مورد توجه قرار مي دهيد و وقايع را كنار يكديگر مي گذاريد، مي بينيد كه چقدر با نظام عقيدتي كه وي دارد و آنچه كه من و شما به عنوان مسلمان در متون ديني خوانده ايم، تناسب دارد. فاصله «فكر» و «عمل» در ميان ايرانيان بسيار زياد است. 

    اين در سيره امام موسي صدر نشان مي دهد كه وي معتقد بود نه تنها بايد به صحنه اجتماعي وارد شود، بلكه خود نيز مقيد بود كه درست عمل كند؛ امام موسي صدر تعبيري دارد كه مي گويد: «دين نبايد در قرنطينه باشد؛ دين آمده است براي تغيير.» اگر كل سيره امام موسي صدر را در يك واژه خلاصه كنيم، آن واژه «تغيير» است. او به دنبال تغيير بود و براي «تغيير»، صرفاً از سخنراني استفاده نمي كرد؛ ساختار مي ساخت و خود نيز سعي مي كرد درست عمل كند. اگر ما در يكي دو قرن اخير، مصلحان ديني و اجتماعي را جست وجو كنيم، چند نفر را مي يابيم كه متدين بودند، عملكردشان نيز به دين نزديك بوده است، و از خود يك الگو بر جاي گذاشته اند؟! 

    

    نپذيرفتن تفاوت ها 

    يكي از ويژگي هاي پوپوليسم نپذيرفتن تفاوت هاست؛ پوپوليسم، همه را يكسان مي بيند؛ انسان ها را در يك چارچوب مشترك مي بيند؛ اما در منظومه فكري امام موسي صدر ديده مي شود كه هر فردي، هر گروهي، يا هر طايفه اي و... جايگاه خاصي دارد و او از روش هاي متفاوت در برخورد با افراد متفاوت استفاده مي كرد كه چنين كاري نياز به حضور ذهن بسيار دارد. در برخي از نقل ها گفته شده است كه امام موسي صدر در آن واحد، چندين مساله را مديريت كرده و جزئياتش را دنبال مي كرد، كه اين ويژگي ها همگي ضد پوپوليسم است. پوپوليست ها افرادي هستند كه مي خواهند همه چيز را يكسان سازي كنند؛ در نگاه آنان انسان ها يكسانند، جريان ها يكنواختند، و در كل، پوپوليست ها، يك خصلت را مي گيرند و آن را به همه اطلاق مي كنند. 

    در روش تحقيق علوم انساني گفته مي شود كه اوج متدولوژي در علوم انساني اين است كه هر موردي را خاص ببينيد و خود را قائل به آن بدانيد كه تا مي توانيد آن مورد را تعميم ندهيد. اگر كسي مي خواهد به طور دقيق، موضوعي را بفهمد نبايد تعميم دهد، تعميم مي تواند شكل بگيرد اما فوق العاده جزئيات مي خواهد. پوپوليست ها بسيار تعميم مي دهند بدون اين كه آن تفاوت ها را ببينند. 

    پوپوليست ها به روش اعتقاد ندارند. اگر جزئيات سفرهاي امام موسي صدر را به اروپا بخوانيد خواهيد ديد كه براي مردم احترام قائل بود و به فكر آنان بود. براي مشكلات مردم برنامه ريزي مي كرد؛ گره هاي زندگي بسياري را باز مي كرد؛ سفر مي كرد تا منابعي را به دست آورد، براي مردم هزينه كند و مشكلاتشان را حل كند؛ اما زماني كه به حوزه فكر و برنامه ريزي مي رسيد با بهترين ها مشورت مي كرد. اين مرز بين كسي است كه پوپوليست است با كسي كه پوپوليست نيست. كساني كه نزديك به امام موسي صدر بودند همگي اجماع نظر دارند كه وي براي هر تصميمي با ده ها نفر مشورت مي كرد و موضوعي را مدت ها در ذهن خود نگاه مي داشت تا اين كه به يك جمع بندي برسد و به آن عمل كند. 

    

    نمونه عقلانيت 

    پوپوليست ها كساني هستند كه با دانشگاه، متن هاي علمي و نخبگان فكري كاري ندارند؛ با نظر كارشناسي كاري ندارند. اين در حالي است كه امام موسي صدر در كليسا سخنراني مي كرد يا اين كه در دانشگاه لبنان و خلاصه اين كه وي با همه گروه ها ارتباط داشت و براي هر كدام جايگاهي را تعريف مي كرد. اگر اين نظام فكري را مبنا قرار دهيد مي بينيد كه امام موسي صدر خود يك نظام حكومتي بود؛ به اين معنا كه به طور همزمان مسائل اقتصادي، نظامي و... را پيگيري مي كرد، فكر و مشورت مي كرد، تصميم مي گرفت و با گروهي نسبتاً كوچك بسياري از مسائل را پيش مي برد. اين بعد از شخصيت فكري امام موسي صدر كه واقع بين بود و در آن مدار اهداف خود را پيش مي برد بسيار منحصر به فرد است، چرا كه كمياب است يافتن كسي كه هم مجتهد دين باشد؛ اهداف بلندي داشته باشد؛ اوضاع زمان هم او را به دايره لبنان براي عملكرد آورده باشد و در ضمن با تمام منطقه هم ارتباط داشته باشد. بنابراين اين نشان دهنده آن است كه امام موسي صدر نمونه عقلانيت است؛ عقلانيت نه تنها عرفي، بلكه ديني كه بسياري از كارهاي بزرگ را در اين چارچوب مي توانست انجام دهد. 

    

    تغيير در نگاه امام موسي صدر 

    همچنين گفته شده است كه امام موسي صدر بسيار به تغيير علاقه داشت؛ پوپوليست ها به تغيير علاقه مند نيستند و به دنبال حفظ وضع موجود و بهره برداري از امكانات براي منافع فردي و گروهي خود هستند. امام موسي صدر به دنبال تغيير بود و براي اين كار علاوه بر اين كه عده اي را تربيت مي كرد، ساختار نيز مي ساخت و اين ها نشان دهنده آن حدود متمايز وي با مسائل و نگاه هاي پوپوليستي است. 

    و نتيجه اين كه، تفكر ديني اصالتاً ضد پوپوليسم است و پوپوليسم نشات گرفته از استبداد تاريخي ايران و سنت هاي استبدادي انباشته شده در تاريخ ايران است. پوپوليسم و بي توجهي به خرد و فكر و برنامه ريزي و آينده نگري موجب مي شود كه آينده را از دست بدهيم و از گذشته عبرت نگيريم. پوپوليسم در واقع چارچوب هاي منطقي تصميم گيري را مختل مي كند؛ مردم را براي يك دوره زماني كوتاه راضي نگاه مي دارد و منابع را تلف مي كند و از اين جنبه، زماني كه مجموعه اي از عملكردها، سخنراني ها و ويژگي هاي امام موسي صدر را مورد توجه قرار مي دهيم، مي بينيم كه او در دوره خود جهان را در حد عالي فهميده است، برنامه ريزي كرده و قدم به قدم به دنبال اهداف عالي خود گام برداشته است. 

    بنابراين نه تنها ما نظام فكري امام موسي صدر را پروسه محور و عقل محور مي بينيم؛ بلكه اين گونه برداشت مي كنيم كه وي براي هر امري قدم به قدم و با برنامه ريزي هاي انباشتي حركت مي كرد. اين وجوه ذهن امام موسي صدر براي من دانشجوي علم سياست كه جهان جديد صنعتي آي تي محور را مطالعه كردم بسيار جذاب بوده است، چون هيچ كدام از اين ادبيات در زمان امام موسي صدر نبوده؛ و اين كه يك فردي با دانش اقتصاد دانشگاه تهران در اوايل دهه 30 شمسي بتواند اين نظم فكري را پيدا كند و اين گونه عمل كند نه تنها در عصر خود حائز اهميت است، بلكه مي تواند براي همه ما در دوره هاي فعلي و آينده الگو باشد. 

    ٭استاد علوم سياسي دانشگاه شهيد بهشتي 

*روزنامه ایران