آشتي بين سنت و مدرنيته، تنها راه موجود

در تحليل مناسبات اجتماعي صرف نظر از مسائل روبنايي بايد به عمق و مسائل زيربنايي جامعه نيز توجه كرد. تحليل رابطه سنت و مدرنيته در ايران نيز از اين قاعده مستثني نيست. در جامعه ايراني طبقه يي سنتي از ديرباز وجود داشته است: طبقه يي كه نماينده اش در عرصه سياست، اصولگرايان و احزابي مانند جبهه پايداري هستند. اما اينها روبناي سنت است. زيربناي اين طبقه همان تفكر سنتي جامعه است كه از قضا نيروي بسيار قوي اي در جامعه محسوب مي شود.

    از طرفي طبقه ديگري هم وجود دارد كه بعد از كودتاي 28 مرداد و اتفاقات سال 42 در جامعه قدرت گرفت و وضعش اكنون به گونه يي است كه نمي توان با آن برخورد كرد. اكنون زن ها وارد فعاليت اجتماعي شده اند، سطح سواد گسترش يافته و وضع اطلاعات به حد انفجار رسيده است. در زمان دكتر مصدق از جمعيت 18 ميليوني كشور، 80 درصدش روستايي بودند و 20 درصدش شهرنشين اما اكنون از جمعيت 70 ميليوني، قسمت اعظمش شهرنشين شده اند و اقليتي روستايي. فناوري اطلاعات آنقدر پيشرفت كرده كه ديگر نمي توان كسي را از خبري يا واقعيتي دور نگه داشت. در سال 32 وقتي كودتاي 28 مرداد عليه دكتر مصدق اتفاق افتاد سه روز طول كشيد كه خبرش به گوش جلال آل احمد برسد يعني سه روز بعد از كودتا بود كه آدمي به سواد و موقعيت نويسنده يي چون آل احمد از چنين واقعه مهم و تاريخي اي باخبر شد. آن روزها سطح اطلاعات تا اين اندازه گسترده نبود كه امروزه وقتي در يك نقطه يي از دنيا اتفاقي مي افتد درعرض چند ثانيه آدم هاي آن طرف دنيا از آن باخبر شوند. مجموع اين تحولات، طبقه يي را به وجود آورد كه ديگر نمي توان با مفاهيم سنتي بر آنها حكومت كرد. در عين حال اين قشر روز به روز در حال بالندگي است. بنابراين دو قشر در جامعه ايراني وجود دارد: يكي قشر سنتي كه قديمي است و از ديرباز وجود داشته و ديگري قشر مدرن كه در عصر مشروطه شكل گرفته و بعد از كودتاي 28 مرداد 32 قدرت گرفت و اكنون نيز در حال بالندگي است. اين دو قشر از عصر مشروطه تاكنون همواره درحال نزاع با يكديگر بودند. بعد از انقلاب مشروطه اين سكولارها و روشنفكران بودند كه سنتي ها را كنار گذاشتند و اكنون نيز اين سنتي ها هستند كه حاكم شده اند و قشر مقابل شان را كنار نهاده اند. اما در گذار تاريخ هيچ كدامشان نتوانستند رقيب را از بين ببرند چون هردو، واقعيت هاي جامعه ايراني هستند و از اين رو ناچارند كه در پروسه يي طولاني مدت بالاخره با يكديگر كنار بيايند. همان گونه كه در اروپا اتفاق افتاد. دعواي سنت و مدرنيته در اروپا 150 سال طول كشيد تا اينكه در پس اين نزاع، تعاملي حاصل شد كه نتيجه اش اروپاي امروزي است. اما در مقابل اين فرهنگ اروپايي تعاملي، يك فرهنگ استالينستي هم وجود داشت كه همواره سعي مي كرد طرف مقابل را از بين ببرد. استالينيستي ها اعتقاد داشتند كه تز و آنتي تز بايد بر يكديگر غلبه كنند اما ماركسيست هايي هم بودند كه مي گفتند چنين غلبه يي امكان پذير نيست و چاره در تركيب تز و آنتي تز و از بين رفتن عناصر افراطي هر دو تفكر است. در ايران نيز سنت و مدرنيته سرانجام بايد به راه حلي آشتي جويانه برسند و توسعه كشور نيز در همين راه حل نهفته است. براي رسيدن به توسعه پايدار نه قشر مدرنيته بايد فكر كند كه جامعه بايد تماما متجدد شود و نه قشر سنتگرا به دنبال اجراي تمام و كمال احكام سنتي در جامعه باشد. اين دو تفكر ناچارند در پروسه يي توسعه طلبانه به هماهنگي و توافق برسند و از برخورد با يكديگر دست بكشند ولو آنكه چاره يي هم جز اين كار ندارند. اين دو تفكر با وجود سال ها نزاع و درگيري در نهايت به توافق خواهند رسيد. همان گونه كه در فرانسه اين مهم اتفاق افتاد. انقلاب كبير فرانسه، انقلابي عليه قشر سنتي بود اما بعد از گذشت چند سال قشر سنتي مجددا سعي در حاكم شدن بر جامعه داشت و اين نزاع آنقدر ادامه يافت تا اينكه در پروسه يي درازمدت يك تعامل بين دو قشر به وجود آمد و نتيجه اش نيز توسعه و پيشرفت فرانسه و اروپا شد. بنابراين در ايران نيز چاره يي جز همين طي طريق وجود ندارد.

    براي رسيدن به تعامل، قشر سنتي بايد خودش را با مفاهيم دموكراسي و حقوق بشر آشنا و برداشتش از دين را با اين مفاهيم مدرن سازگار كند. از طرفي قشر مدرن نيز همان طور كه 150 سال پيش افرادي مانند آخوند خراساني و علامه ناييني سعي داشتند، مفاهيمي چون دموكراسي و قانون و حقوق بشر را با برداشت هاي ديني و سنتي نزديك كنند: تلاشي كه توسط بزرگاني چون مرحوم طالقاني، مهندس بازرگان و دكتر شريعتي دنبال شد و به دنبال قرائتي جديد از اسلام بود كه با برداشت سنتي تفاوت داشت. بنابراين نه قشر سنتي بايد نسبت به مفاهيمي مانند دموكراسي بي تفاوت باشد و نه قشر مدرن نسبت به دين. جوانه هاي اين آشتي را نيز اكنون در جامعه مي بينيم. بعد از حكمراني طيف نوانديشان ديني در سال هاي بعد از 76 و همچنين حكمراني طيف سنتگرا در هشت سال گذشته ديديم كه هيچ كدام شان قادر به حذف ديگري نبودند و اين دو تفكر همواره در لايه هاي اجتماعي كشور وجود داشته و خواهند داشت و اين شايد مهم ترين دليلي باشد كه آنها را وادار به آشتي كند چون آنها بالاخره خواهند دريافت كه چاره يي جز رسيدن به نقطه مشترك براي رساندن كشور به توسعه ندارند.

فعال سياسي*

□ روزنامه اعتماد