کمبود آب، تهدید اصلی امنیت منطقه‌ای

کشورهای منطقه به‌ویژه ایران، افغانستان، سوریه و پاکستان نسبت به جمعیت و برنامه‌های توسعه خود بیش از هر چیز گرفتار کمبود آب هستند. در سال‌های اخیر این کاستی تشدید شده و در برخی از این کشورها کژی در سیاست‌گذاری آب و توسعه به ابعاد این بحران افزوده است. اغراق نیست اگر گفته شود رادیکالیسم طالبانی و سلفی‌گری هم تا حدی ناشی از توسعه‌نیافتگی که خود زاییده بحران آب است. بانک توسعه آسیا 1 [ADB] در گزارش منتشره 19جولای 2013 پاکستان را از کشورهای دارای تنش شدید کم‌آبی در دنیا می‌شمارد. تقاضای آب در پاکستان از عرضه فزونی گرفته است. فزونی روزانه برداشت آب در پاکستان این کشور را در شرایط پرمخاطره‌ای قرار داده است. طبق همین گزارش میزان ذخیره اضطراری آب تنها قادر به تامین 30روز نیازهای کشور است که نسبت به شاخص هزار روزه ذخیره اضطراری توصیه‌شده برای کشورهایی با شرایط اقلیم مشابه بسیار ناچیز است. بدون اقدامات مناسب بحران آب، می‌تواند کشور را در آینده به سمت بی‌نظمی سوق دهد. 

آمارها گویای این مخاطره هستند. جمعیت پاکستان به‌صورت تصاعدی در چند دهه گذشته افزایش یافته. درحال‌حاضر دوسوم جمعیت کشور کمتر از 30سال دارند و پیش‌بینی می‌شود جمعیت 180‌میلیون‌نفری آن در سال 2030 به 256‌میلیون‌نفر برسد که نتیجه آن رشد تقاضای آب است. در حالی‌که تغییر اقلیم موجب کاهش جریان آب رودخانه سند که مهم‌ترین منبع تامین آب پاکستان است (رودخانه مرزی مشترک با هند) و کمترشدن منابع تامین آب کشور خواهد شد. 

فارغ از کاستی منابع آب مرزی مشترک با هند، کاهش مشکلات پاکستان نیازمند روزآمدی اطلاعات و مدرن‌سازی تکنیک‌های کشاورزی به‌عنوان نقطه شروع است. کشاورزی پاکستان ناکارآمدی مراحل آبیاری و زه‌کشی معروف است که بر کمیابی آب اثرگذار است. 

دولت پاکستان نیازمند بررسی‌های بیشتر فرامرزی برای پیداکردن راه‌حل است. تفاهم هیات امنای آب و فاضلاب کراچی با شرکت آب و برق بین‌المللی چین که به کراچی برای خودکفایی در تامین آب کمک خواهد کرد یک نمود مناسب از نتایج تلاش‌های بین‌المللی برای حل این وضعیت است. کمبود آب و اینکه چگونه پاکستان به آن پاسخ خواهد داد، نیازمند گرایش معنی‌دار کشور در چندسال و دهه‌های آینده است. آینده بدون انجام اقدام معنی‌دار خطرناک به‌نظر می‌رسد. اگر تدبیری نشود، رشد جمعیت و توجه یکجانبه به پیشرفت اقتصادی کشور را به سمت یک دوره ناپایداری می‌برد که می‌تواند بسیار بدتر از شرایطی باشد که امروز شاهد آن هستیم. مشکلات کاستی آب در کشورهای منطقه به منازعه بر سر آبریزها و رودخانه‌های مشترک تبدیل شده است، ازجمله آنها مسایل حاد حوزه هیرمند و مسایل استان سیستان‌وبلوچستان است که از عدم‌تحویل حق‌آبه ایران ناشی می‌شود و به تهدیدی برای امنیت اقتصادی شرق کشور تبدیل شده است: این نوع منازعه با ابعادی وسیع‌تر بین ترکیه و سوریه از یک سو و از سوی دیگر بین عراق با سوریه و ترکیه در جریان است. 

و اما کمبود آب در ایران جدی‌تر است

با مروری بر فرازهایی از این گزارش با توجه به متوسط بارندگی کشور پاکستان که 300میلیمتر در سال است و حدود 50میلیمتر از کشور ما بیشتر است. مقدار منابع آب تجدیدپذیر آن 223‌میلیارد مترمکعب که حدود 93‌میلیارد مترمکعب از کشور ما (71/5 ‌درصد) بیشتر است و با 1072 مترمکعب مصرف سرانه آب آن (17/2 ‌درصد) کمتر از کشور ما مصرف سرانه دارد ترسیم آینده پیش‌رو آسان‌تر خواهد بود. بی‌گمان شرایط کشور ایران از نظر بحران آب نه‌تنها بهتر از پاکستان نیست بلکه به مراتب بحرانی‌تر از آن است. برداشت بیش از 10‌میلیارد مترمکعب بیشتر از تراز سفره‌های آب‌های زیرزمینی مناطق وسیعی از کشور را که عمدتا مناطق مرکزی تا شرق و حتی استان‌های فارس و همدان و اصفهان و مرکزی را نیز شامل می‌شود به‌شدت تهدید می‌کند زیرا این برداشت غیرمنطقی در سال‌های گذشته موجب تشدید شوری منابع آب و نتیجتا افزایش شوری بخش وسیعی از خاک‌ها و کاهش عملکرد محصولات کشاورزی شده است. متاسفانه احکام قانونی تابه‌حال نه‌تنها موثر نبوده بلکه روند نامطلوب حاکم بر منابع آب استمرار داشته است. درصورت عدم‌چاره‌جویی سریع از طریق تعادل‌بخشی و استمرار این روند موجب ازدست‌دادن امکان بازیابی سفره‌ها و در نتیجه شاهد بی‌آبی مفرط مناطق مهمی از کشور خواهیم بود و ناپایداری کشاورزی تبدیل به ناپایداری اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و عدم‌تعادل‌های منطقه‌ای خواهد شد (مهاجرت و تخلیه شهرهای تاریخی). چنانچه به این موضوع مهم، مساله کاهش یا خشک‌شدن محیط‌های آبی در بعضی نقاط دیگر را اضافه کنیم شدت و میزان نگرانی دوچندان خواهد شد. استمرار افت سطح آب دریاچه ارومیه که می‌تواند در صورت عدم‌اقدام‌های موثر و جدی و سریع موجب ناپایداری منطقه و به‌خطرافتادن دامنه فعالیت‌های اقتصادی مهاجرت جمعیت حدود 5/6‌میلیون‌نفری این حوضه و مناطق اطراف آن و بروز تنش‌های سیاسی با کشورهای همسایه شود که از پیامدهای نگران‌کننده مدیریت آب کشور محسوب می‌شود. اگر موضوعاتی نظیر خشک‌شدن مرداب گاوخونی و بروز تنش‌های اجتماعی در استان‌های اصفهان و یزد و بسیاری از موارد مشابه را نیز اضافه کنیم، اهمیت و استراتژیک‌بودن موضوع زیست‌محیطی در مفهوم عام آن و پایداری‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و به‌خصوص در مدیریت آب کشور به‌خوبی قابل‌لمس است و پایه این غفلت ملی، در بی‌مبالاتی و کم‌توجهی‌هایی که به امر محیط‌زیست در برنامه‌های توسعه منابع آب و توسعه سرزمین اعمال شده است. این موارد اخطارهای جدی‌ای است که کشور را تهدید می‌کند. اکنون در سواحل جنوبی خلیج‌فارس، که روزگاری تقریبا خالی از سکنه بود، مثل کشورهای کویت، عربستان، قطر و امارات، حدود 12‌میلیون‌نفر زندگی می‌کنند که تقریبا زندگی آنها به آب‌شیرین‌کن وابسته است. متاسفانه در سواحل ایرانی که روزگاری از نقاط‌قوت جمعیتی و بازرگانی کشور بود کمتر از یک‌پنجم ساحل جنوبی خلیج‌فارس جمعیت داریم که این ناشی از سیاست‌های غلط ساحل‌گریزی بوروکرات‌های تهران‌نشین است. چنان‌که هرکس بخواهد یا خواسته باشد سواحل و جزایر ایرانی را آباد کند باید لاجرم به خانه‌نشینی تن دردهد تا سیاست انگلیسی سرزمین سوخته در سواحل ایرانی همچنان پابرجا بماند.  امروز محیط‌زیست کشور نیازمند مدیریتی است که بر ابعاد این موضوعات اشراف علمی و اعتقاد جدیاي داشته باشد. روزی که دکتر عیسی کلانتری در اعلام این نگرانی کارشناسانه با دشمن‌شناسی تاریخی‌اش این پدیده را فریاد زد، نه‌تنها چیزی به گزاف نبوده بلکه بحران آب جدی‌تر از آن است که ایشان اشارت کرد تا بر سر هشدار ایشان اجماع بین فرهیختگان پدید آید شاید فرصت‌ها از دست رفته باشند. من بر این گمانم که درمورد ایران هم باید سوال مشابهی کرد. در دید میان‌مدت استراتژیک هیچ‌چیزی کیان ایران را به اندازه «بحران محیط‌زیستی با محوریت آب» تهدید نمی‌کند و پایه این تهدید در غفلت ملی بالاخص بی‌توجهی مدیران است. به‌پاس اخطار تاریخی‌اش در دشمن‌شناسی (و فریادزدن این واقعیت که مسوولیت ناشناسی خودمان درقبال آب، دشمن به مراتب بزرگ‌تر از دشمنان برای ثبات ایران است). یک روز مجسمه کلانتری را جلو مجلس نصب می‌کنند و زیرش می‌نویسند: «کان رحمه‌الله علیه نذیرا مبینا».

(1-Asian Development Bank (ADB

* ریاست کمیسیون انرژی و محیط‌زیست اتاق بازرگانی و صنایع و معادن و کشاورزی ایران

منبع: شرق