ایزدان بالدار در فرهنگ‌ های باستانی

منظره حسرت‌آور پرندگانی که در دوردست‌ها پرواز می‌کنند، نه فقط امروز که آرزوی همیشگی انسان بوده است. پرواز طی سال‌ها و قرون گذشته یکی از ابدی‌ترین آرزوهای انسان بوده که به هزاران شیوه در پی دستیابی به این حسرت همیشگی‌اش بوده است. ابزار و آلات مربوط به پرواز در کنار پیکره‌ها و شخصیت‌های افسانه‌ای بالدار از آرزوی پرواز حکایت می‌کنند. وقتی به بیشتر ایزدان در فرهنگ‌های مختلف دقت و توجه می‌کنیم، متوجه برخی ویژگی‌های مشترک و اغلب ماوراءطبیعی در آنها می‌شویم که موجب اثربخشی و قدرت بیشترشان می‌شده است. یکی از این ویژگی‌ها، داشتن بال یا به عبارت دیگر «ایزدان بالدار» در اقوام و فرهنگ‌های مختلف است.

در اسطوره‌شناسی امروزی، «بال»، نماد پرواز و نشانه‌ای از حضور موجودات افسانه‌ای مانند «پری» و «اژدها» یا موجودات غریبی مانند «جادوگران» بوده. بال‌ها نه فقط نشانگر توانایی پرواز در میان موجودات و عجایب‌المخلوقات بوده که اغلب ایزدان اولیه نیز صاحب «بال» بوده‌اند، از جمله این ایزدان در بین‌النهرین می‌توان به «اینانا» و «ایشتار» و در مصر باستان به «هوروس» و «ایزیس» اشاره کرد که اولی می‌توانست به شاهینی بدل شود. «اهورامزدا» در اساطیر باستان ایرانی نیز نمونه‌ای از ایزدان بالداری است که در ادامه به آن می‌پردازیم.

پرواز خورشید در آسمان ایران و آشور

در اساطیر ایران باستان، «اهورامزدا» درون دیسک‌بالداری تصویر شده که نمونه‌ای از دیسک‌های بالدار است که به «خورشید پران» یا «winged sun» مشهور هستند. بال، نماد پرواز و سفر بین قلمروهای انسانی و آن‌جهانی و رهایی از جسم و فناپذیری بود و احتمالا به همین جهت این نماد در پیکره بسیاری از ایزدان دیده می‌شود. احتمالا دیسک‌های بالدار، الهام‌بخش ایزدان بالدار بوده‌اند. این ایده هنگامی تقویت می‌شود که متوجه می‌شویم اغلب ایزدان بالدار، ایزدان منتسب به آسمان یا خورشید هستند که یگانه پهنه وسیعی است که در آن می‌توان پرواز کرد و به اوج رفت.

ایرانی‌های باستان به «اهورامزدا» معتقد بودند که دادار و آفریدگار نیکویی‌های جهان بود. «مزدا» در زبان ایران باستان به معنی «هوش» و «خرد» بود که شش «امشاسپندان» در خدمتش بودند. رقیب اهورامزدا، اهریمن دونی بود که با تاریکی و فساد، نور اهورایی را می‌آزرد. در باور ایرانیان باستان آن چه متعلق به نور است، اهورایی است و بالعکس. در بسیاری از نقش‌برجسته‌های «تخت‌جمشید»، پیکره‌ای دیده می‌شود که درون حلقه‌ای بالدار قرار گرفته که نشانه‌ای از «اهورامزدا» است. پیش‌تر در نقش‌برجسته «بیستون» نیز این نقش، تصویر و منقوش شده است؛ در حالی‌ که داریوش به تنبیه اسرایش مشغول است و در میانه نقش‌برجسته تصویری از حلقه‌بالدار به همراه پیکره داخلش دیده می‌شود. به نظر بسیاری از پژوهشگران، نماد تصویری اهورامزدا برگرفته از «خورشید بالدار» است که در تمدن‌های باستانی نظیر بین‌النهرین و مصر، نمادی از قدرت و سلطنت تصور می‌شده است.

یکی از کهن‌ترین نقوش مربوط به خورشید بالدار در تمدن آشور و کاخی در شهر «نمرود» دیده می‌شود که احتمالا متعلق به «آشوربانیپال دوم» بوده است و گردونه خورشید را درون دایره‌ای بالدار نشان می‌دهد. در ویرانه‌های باقیمانده از این شهر، نقوشی از فرمانروای آشوری روی ستون‌های سنگی دیده می‌شود، نکته مهم در مورد این نقوش، تصویر آشور بانیپال است که زیر نقش «ایزد خورشید» یا همان «شمش» قرار گرفته که عبارت است از پیکره‌ای که درون خورشید بالداری ایستاده. در نقوش دیگری، فرمانروای آشور با دو بال تصویر شده و بدین‌گونه بال‌های شمش، بر سر شانه‌های او می‌روید و قدرت ماورایی از خورشید بالدار و «شمش» به فرمانروای آشور منتقل می‌شود. «شمش» همان «اوتو»، ایزد منتسب به «سومری‌ها» است که ایزد خورشید و عدالت برشمرده می‌شود. بال‌های شمش به او قدرت می‌دهد تا در پهنه آسمان و از شرق تا غرب پرواز کند و نور خورشید باعث می‌شود دروغ و بی‌عدالتی از چشمان تیزبینش دور نماند. «شمش» بعدها بسیاری از ویژگی‌های مهمش نظیر عدالت‌جویی و تاریکی‌ستیزی را به ایزد ایرانیان باستان داد و البته که شکل ظاهری‌اش نیز در زمره همین انتقالات فرهنگی قرار گرفت و اهورامزدا نیز به صورت پیکره‌ای تصور شد که درون خورشید بالداری ایستاده است و به سمت راستش نگاه می‌کند.

بالداران مصر و یونان

یکی از قدیمی‌ترین نمادهای مربوط به خورشید بالدار، متعلق به مصر باستان است که در آن دیسک خورشیدی با اشعه‌های اطرافش دیده می‌شود. بعدها این دیسک خورشیدی به نماد «هوروس» تبدیل شد که به صورت کره یا دایره‌ای آتشین‌رنگ روی سر «هوروس» یا «آیزیس» دیده می‌شد. ایزیس، ایزدبانوی مصری‌های باستان، ایزد مرتبط به طبیعت، عشق و زاد و ولد شمرده می‌شد. این ایزدبانوی مصری عموما به صورت زنی تصویر می‌شود که تاج خورشیدی ‌شکلی روی سرش دارد که در طرفینش دو شاخ دیده می‌شود. می‌گویند ایزیس، ایزد محافظ کودکان و مردگان بوده است و همان است که شوهرش «اوزیریس» را نجات می‌دهد و از او صاحب فرزندی به نام «هوروس» می‌شود، دو ویژگی منحصربه‌فرد دارد: قرص خورشیدی که روی سرش دیده می‌شود و تاجی از بال‌های شاهین. در بسیاری از نقاشی‌های دیواری متعلق به اهرام مصری، ایزیس به شکل زنی بالدار تصویر شده است. ایزیس دختر ایزد زمین یعنی «گب» و آسمان «نوت» بود. در نقشی برنزی که متعلق به ایزیس است، او به شکل زنی تصویر شده که دو سر شاهین روی کتف‌های ایزیس دیده می‌شود و در حکم بال‌های پرواز او هستند. بال‌های ایزیس نوعی محافظ و نگهبان برای موجودات زمینی و غیر زمینی بودند. تبادلات فرهنگی میان تمدن‌های مختلف، باعث شده بسیاری از الگوها و مضامین از کشور یا فرهنگ مبدا به سایر تمدن‌ها و فرهنگ‌ها نیز منتقل شود.

ایزدان بالدار نیز از مصر به یونان و روم باستان منتقل شدند، البته در فرهنگ مغرب زمین، آرزوی پرواز تنها منتهی به ظهور ایزدان بالدار نشد و به ظهور افسانه‌های پرواز مانند «ایکاروس» نیز کمک کرد. «هرمس» از جمله ایزدان یونانی و پسر «زئوس» و پیام‌آور ایزدان «المپ‌نشین» بود، از این‌ رو دو بال روی پاها و کلاهش داشت که به او کمک می‌کرد سریع‌تر به مقصدش برسد. افسانه «ایکاروس» نیز از حسرت انسان یونان باستان به پرواز نشات گرفته و روایت پسر «دالوس» است که با بال‌های مومی در آسمان پرواز کرد و چنان شیفته پرواز شد که اوج گرفت و بالا و بالاتر رفت، عاقبت چنان به خورشید نزدیک شد که موم بال‌ها از آتش و گرمای خورشید، آب شد و ایکاروس سقوط کرد و پرواز، سبب‌ساز مرگش شد.

منبع: ماهنامه ایران‌شناسی «سرزمین‌ من»

گزارش خطا