پدر مهندسی زلزله ایران: پرونده‌ ای درباره شخصیت علمی علی‌ اکبر معین‌ فر

پدر مهندسی زلزله ایران

پرونده‌ای درباره شخصیت علمی علی‌اکبر معین‌فر

مانوئل بِربِریان. عضو آکادمی علوم نیویورک

روز سه‌شنبه ١٢ دی‌ماه ١٣٩٦ دوستی خبر ناگوار درگذشت مهندس معین‌فر را به من رساند و مرا بسیار اندوهگین كرد. در این یادنامه تنها به یادآوری همکاری‌های شخصی و روحیه مثبت و کاری ایشان می‌پردازم، زیرا دستاوردهای دانشی-فنی ایشان را دگر همکاران و رسانه‌های گروهی به‌خوبی پوشانده و می‌پوشانند.

آشنایی و دوستی من با ایشان از سال ١٣٥١ آغاز شد. در دومین سال کار در سازمان زمین‌شناسی کشور به علت دردسترس‌نبودن گزارش‌های لرزه‌خیزی ایران‌زمین در کتابخانه سازمان زمین‌شناسی، به این اندیشه افتادم که تمامی گزارش‌ها را برای کتابخانه گردآوری کرده و کتاب‌نامه‌ای همراه با چکیده گزارش‌ها را برای دسترسی همگان به چاب برسانم که در سال ١٣٥٥ به چاپ رسید. از این رهگذر، روزی در تابستان ١٣٥١ پس از پایان وقت اداری با اتوبوس به دفتر کار ایشان در میدان بهارستان رفتم. با اینکه جوان تازه‌کار و بی‌تجربه و ناشناسی بودم و ایشان، رئیس‌دفتر تحقیقات و استانداردهای فنی سازمان برنامه و بودجه کشور، با رویی گشاده مرا پذیرفته و قول دادند که نسخه‌ای از گزارش‌های خود را فراهم می‌کنند. البته به علت کار و مسئولیت زیاد، این کار به درازا کشید و من هر هفته سفری با اتوبوس یا تاکسی از باخترین نقطه شهر به خاورین نقطه آن داشتم.

با اینکه زمین‌لرزه در ایران همیشه با ویرانی و کشتار همراه بوده و شوربختانه هنوز هم هست، ولی دو زمین‌لرزه بزرگ، کار مهندس معین‌فر را گسترش داده و اثر مثبتی در کشور به‌ جای گذاشته است. زمین‌لرزه سه‌شنبه ١١ تیرماه ١٣٣٦ بندپی مازندران (با بزرگای ٧,١) فرصتی فراهم آورد تا ایشان با پروفسور «تاچو نایتو» (١٨٨٦-١٩٧٠) که برای بررسی این زمین‌لرزه از ژاپن به ایران آمده بودند، آشنا شده و برای دیدن دوره مهندسی زمین‌لرزه به ژاپن بروند. پس از آن، زمین‌لرزه شنبه ١٠ شهریور ١٣٤١ بوئین‌زهرا (با بزرگای ٧.٠) سبب آشنایی مهندس معین‌فر با پروفسور نیکلاس امبرسیز (کالج سلطنتی لندن- ١٩٢٩-٢٠١٢) و دکتر مایکل فرونییر دو آلب (یونسکو) در گروه آموزشی و کار یونسکو در تهران شد. در این نشست‌های پسا-زمین‌لرزه بوئین‌‌زهرا مهندس معین‌فر با همکاری مهندس آرک مگردیچیان (١٣٠٦-١٣٩٣)، پروفسور سدراک آبدالیان (١٨٩٤-١٣٦٣)، مهندس کورس آموزگار، جواد صالحی و دیگران کار روی آیین‌نامه طرح ساختمان‌ها در برابر رویداد زمین‌لرزه را پی ریختند که نتیجه این کار گروهی در سال ١٣٤٧ با کد شماره ٥١٩ از سوی مؤسسه استاندارد منتشر شد.

دیدار و گفت‌وگو و همکاری با مهندس معین‌فر در نشست‌های گوناگون گروه کاری دانشی-فنی بررسی لرزه‌خیزی طرح‌های سدهای کشور در مهاب، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت مسکن و شهرسازی، دیگر طرح‌های عمرانی کشور و کنفرانس‌های کشوری و جهانی تا زمانی که در ایران بودم برایم بسیار جالب بود. پس از پایان کار با ایشان درباره مسائل اجتماعی-سیاسی به گفت‌وگو می‌پرداختیم. تفسیرها و آگاهی و تجربه و خرده‌گیری‌های ایشان به‌ویژه زمانی که وزیر نفت و نماینده مجلس بودند، برایم آموزنده بود.

در ششمین کنفرانس جهانی مهندسی زمین‌لرزه در دهلی نو هندوستان (١٠ -١٤ ژانویه ١٩٧٧/١٣٥٦) مهندس معین‌فر سرپرست گروه ایرانی بودند. بودن در گروه مهندسان و دانشمندان زمین‌لرزه، شرکت در کنفرانس‌ها و گفت‌وگو درباره رشته‌ای که به آن مهر می‌ورزید، معین‌فر را شاد و سرفراز می‌كرد. این شادی تنها برای گرفتن یکی، دو نگاره نبود، وی تمامی روز شاداب و خندان بود و همه ما را در همه گردهمایی‌ها سرشاد می‌كرد.

برای بهسازی آیین‌نامه ٥١٩ در سال ١٣٦٦ در نشست‌های گروه کاری تهیه نقشه و گزارش پهنه‌بندی مقدماتی خطر نسبی زمین‌لرزه در ایران به منظور کاربرد در طرح آیین‌نامه ساختمان‌ها در برابر زمین‌لرزه، تصمیم گرفتیم برای نخستین‌بار نقشه پهنه‌های لرزه‌خیزی کشور (با کاربرد تاریخچه لرزه‌خیزی و نقشه گسله‌های لرزه‌زا و بررسی‌های نوزمین‌ساختی) را آماده ساخته و در آیین‌نامه بگنجانیم.

کار تهیه نقشه پهنه‌بندی و گزارش به دوش من افتاد. برای احترام ویژه‌ای که به ایشان داشتم و به پاس ارج‌نهادن به کار و شخصیت مهندس معین‌فر، نام ایشان را به‌عنوان نویسنده نخست نگاشتم. در نشست پایانی گروه کار، معین‌فر نمی‌پذیرفتند که نویسنده نخست باشند. در فرجام از ایشان خواستم که به پاس ارج‌گذاری خدمات ایشان در آیین‌نامه و ارشدی ایشان (١٧ سال از من بزرگ‌تر بودند) ترتیب نام نویسندگان را جابه‌جا نکنند. خوشبختانه ایشان با دشواری پذیرفتند (ولی وی را خشنود نیافتم) و کار را به پایان رساندیم. این نقشه و گزارش آن در اسفند ١٣٦٥ آماده شد که در آن کشور به سه پهنه با خطر نسبی بالا و میانه و پایین تقسیم شده بود و نتیجه این پژوهش برای گنجاندن در طرح آیین‌نامه فرستاده شد.

مهندس معین‌فر تمامی تسهیلات کار روی زمین پروفسور نیکلاس امبرسیز را در بررسی‌های لرزه‌خیزی کشور (در درازنای بیش از دو سده) فراهم کردند و خود نیز در بیشتر پژوهش‌های زمینی همراه ایشان بودند. شوربختانه در کتاب «تاریخچه زمین‌لرزه‌های ایران» که در سال ١٩٨٢ (١٣٦١) در انگلستان به چاپ رسید، از معین‌فر تنها در بخش سپاسگزاری نامی برده شد، درحالی‌که من انتظار داشتم نام ایشان در رده نویسنده سوم افزوده می‌شد. معین‌فر هرگز نسبت به این موضوع دلگیری نشان ندادند و چیزی از اینکه پروفسور نیکلاس امبرسیز کم‌لطفی کردند، به من نگفتند. خوشحالم که در زمان حیات ایشان توانستم نام مهندس معین‌فر را در گروه نام اندک بزرگانی که در بررسی‌های لرزه‌شناسی کشور کار کردند، نوشته و کتاب خود را که در سال ٢٠١٤ (١٣٩٣) در اروپا به چاپ رسید، پیشکش آنان کنم.

من معین‌فر را در تمامی نشست‌ها و گردهمایی‌ها بسیار فروتن و خاکی دیدم. شکوفایی، شادی و زندگی وی را در نشست‌های دانشی- فنی لرزه‌شناسی زمین‌لرزه‌ها بیشتر و کارسازتر دیدم تا در میدان ناملایمات زمین‌لرزه سیاست که با شکست همراه بود. مهر، راستی و درستی، پشتکاری و پویایی، شور و امید، سلامت اخلاقی و نیکنامی تا پایان زندگی همراه ایشان بودند. در ٤٥ سال گذشته آشنایی با معین‌فر؛ از زمان ریاست دفتر تحقیقات و استانداردهای فنی سازمان برنامه‌وبودجه کشور تا وزارت نفت و نمایندگی مجلس، معین‌فر را از فساد اخلاقی و مالی به دور دیدم و شخصیت ایشان نیز در این جایگاه‌ها هرگز دگرگون نشد. معین‌فر از سرمایه‌های ارزشمند لرزه‌شناسی زمین‌لرزه‌های کشور بود و گام‌های ارزنده و تاریخی ایشان برای جوانان کشور درس بزرگی است. خانواده کوچک مهندسین زمین‌لرزه و لرزه‌شناسان زمین‌لرزه‌های ایران‌زمین عضو مفید و بزرگی را از دست دادند.

خنک، پرتوان و بلند جای همه ایران‌شهریان کوشا و پارسا که با جان و دل و روح و روان در دوره زندگی خود به مردم و کشور خود خدمت کرده و گام کوچکی در راه کاهش ویرانی و کشتار انسانی زمین‌لرزه‌های کشور برداشتند. معین‌فر از خود پیشینه نیکی به یادگار گذارد و سپس خود به نور پیوست. یادش گرامی و زنده بماند و امیدوارم نسل جوان کشور راه ایشان را پیگیری کرده و مانند چراغی فراراه کار و زندگی خویش بگمارند. از اینکه نتوانستم به‌علت بیماری قلبی در مراسم ایشان شرکت کرده و بدرودی از نزدیک بگویم افسرده هستم.

پدر مهندسی زلزله ایران

یوسف بزرگ‌نیا.* استاد مهندسی زلزله دانشگاه کالیفرنیا در برکلی و لس‌آنجلس

زنده‌یاد مهندس علی‌اکبر معین‌فر را باید «پدر مهندسی زلزله ایران» نامید. مهندس معین‌فر اولین مهندس زلزله ایران و پایه‌گذار شبکه شتاب‌نگارهای ایران، از شناخته‌شده‌ترین افراد زلزله‌شناس در جامعه بین‌المللی بود. از مشخصات بارز مهندس معین‌فر، می‌توان به علاقه وافر ایشان به به‌روزنگه‌داشتن معلومات خود اشاره کرد. همیشه در کنفرانس‌های بین‌المللی مهندسی زلزله، حتی بعد از بازنشستگی شرکت می‌کرد. ایشان اولین ایرانی‌ای بود که ایران را در محافل بین‌المللی مهندسی زلزله مطرح کرد. از دهه‌های گذشته عضو فعال کنفرانس‌های بین‌المللی زلزله بود. همکاری‌های پیوسته ایشان با پروفسور نیک امبرسیز از امپریال‌کالج لندن باعث شناخته‌شدن مهندسی زلزله ایران در جامعه علمی بین‌‌المللی شد. شتاب‌نگاشت‌های زلزله از مهم‌ترین داده‌های مهندسی و علوم لرزه‌شناسی هستند و بدون چنین داده‌هایی نمی‌توان هیچ سازه‌ای را برای زلزله طراحی کرد. روحش شاد که چنین شبکه بزرگ شتاب‌نگاشتی را در ایران پایه‌گذاری کرد.

شرق

گزارش خطا