اولین راهپیمایی گسترده علیه شاه

این راهپیمایی با برنامه‌ریزی‌های منسجم گروهی از انقلابیون به محوریت آیت‌الله محمد مفتح که آن زمان در مسجد قبا فعال بود برگزار شد، چنانکه از مفتح به عنوان مغر متفکر این برنامه یاد می‌شود. مفتح که توانسته بود در طول ماه رمضان در مسجد قبا به‌ خوبی توده‌های مردم را بطور گسترده در راستای اهداف مدنظر هدایت کند، نماز عید‌ فطر و راهپیمایی بعد از آن را به حرکتی عظیم علیه رژیم پهلوی تبدیل کرد.

باتوجه به آنکه پس از ماه مبارک رمضان، زمینه حضور چند هزار نفری مردم در مسجد وجود نداشت (هر‌چند با دعوت از حجت‌الاسلام‌والمسلمین مروی برای سخنرانی در شب‌های شنبه سعی می‌شد که حضور انبوه مردم در مسجد استمرار یابد) مفتح طرح راهپیمایی را پیش کشید. در این ایام ساواک مراسم نماز عید‌ فطر را که برگزاری آن به صورت علنی اعلام شده و مقدمات آن در حال انجام بود، شدیداً تحت‌نظر داشت و لذا این برنامه‌ریزی باید مخفیانه صورت می‌گرفت. برای آنکه ساواک از این امر مطلع نشود و از آن ممانعت نکند، مفتح طراحی و تدارکات راهپیمایی را در جمع بسیار محدود نزدیکترین شاگردان و اطرافیانش، از جمله شهید اجاره‌دار و شهید مالکی انجام داد. وی برای تمهید اولین جرقه یا پیش‌زمینه راهپیمایی، در شب‌های پایانی ماه مبارک رمضان، در مسجد قبا اعلام کرد که روز عید‌ فطر ساعت شش صبح از منزل خود (واقع در خیابان دکتر شریعتی فعلی، خیابان دستور، کوچه هفتم، درب دوم) با پای پیاده به محل برگزاری نماز عید فطر (واقع در خیابان دکتر شریعتی، پل رومی، زمین‌های قیطریه) خواهد رفت. تعداد بسیار زیادی از مردم بطور طبیعی و بی‌آنکه نظر رژیم به آنان جلب شود، صبح زود در جلوی منزل دکتر مفتح حضور یافتند و راس ساعت شش صبح شهید مفتح از منزل خود خارج شد و با همراهی مردم به سمت محل برگزاری نماز عید ‌فطر به راه افتاد. طبق برنامهٔ تنظیمی، ابتدا تکبیرهای مخصوص عید فطر اعلام می‌شد و مردم نیز به‌طور دسته‌جمعی تکرار می‌کردند. سپس پلاکاردهایی که آیات قرآن بر روی آن نوشته شده بود باز شد و کم‌کم به شعارهای انقلابی تبدیل شد و برخی پلاکاردهای انقلابی با مضامینی علیه رژیم پهلوی در دست مردم قرار گرفت.

این اولین تجربه راهپیمایی مردمی بود. شهید مفتح مرحله بعدی برنامه خود را در سطحی بسیار وسیع‌تر برای پس از راهپیمایی نماز عید‌ فطر طراحی کرده بود. در ساعت ۹/۵ صبح، اقامه نماز عید‌ فطر توسط دکتر مفتح پایان یافت. بلافاصله پس از اتمام نماز، حجت‌الاسلام محمدجواد باهنر به سخنرانی درباره نهضت اسلامی و قیام مردم مسلمان ایران پرداخت. طبق گزارش‌های ماموران ساواک که بعد از انقلاب به دست آمد، «لحظه‌به‌لحظه بر تعداد دوازده هزار نفری جمعیت در تپه قیطریه افزوده می‌شد.» در گزارش ساواک آمده است: «در ساعت ۹:۴۵ سخنرانی باهنر خاتمه یافت که یاد‌شده از دولت انتقاد و مردم را تحریک و اظهار داشت این روش دولت فریبکارانه است. سپس دکتر مفتح سخنرانی را آغاز نمود و در حال حاضر مشغول سخنرانی می‌باشد. ضمنا جمعیت در حدود ۱۴۰۰۰ نفر در قیطریه حضور دارند. امضاء: برنیانفر»

براساس برنامه‌ریزی‌ آیت‌الله مفتح، بسیار ضروری بود که پس از نماز عید نیز راهپیمایی انجام پذیرد و بنابراین مراسم خود نماز عید‌ فطر می‌بایست بدون خشونت شروع و پایان می‌یافت که شهید مفتح برای اغفال رژیم و در نتیجه دسترسی به هدف خود، از تاکتیک دعوت مردم به نظم و آرامش استفاده کرد؛ چنانکه در گزارش دیگری از ساواک آمده است: «نامبرده (مفتح) در سخنرانی خود اظهار داشت ما هیچ‌کس را به عنوان سخنگوی روحانیون قبول نداریم به جز آقای خمینی و این خواسته را به خبرنگاران خارجی نیز گفته‌ایم و از مردم دعوت نمود روز پنج‌شنبه را به عنوان همدردی با شهدا تمام مغازه‌ها و بازار را تعطیل نمایند و در خاتمه ضمن انتقاد از دولت و حکومت، مردم را به نظم و آرامش دعوت کرد.»

طبق برنامه‌ریزی قبلی، همچون راهپیمایی صورت‌ گرفته از منزل تا محل برگزاری نماز، این‌بار نیز پس از اتمام نماز عید فطر، ابتدا حرکت مردم با سردادن صلوات و سپس تکبیرهای عید ‌فطر آغاز شد اما پس از چند دقیقه به شعارهای انقلابی علیه شاه و رژیم پهلوی تبدیل شد و جمعیت نمازگزار با در دست گرفتن پلاکاردهایی که از قبل تدارک دیده شده بود، از خیابان دکتر شریعتی به سمت جنوب به حرکت درآمد.

روزنامه اطلاعات فردای آن روز نوشت: «اجتماع عظیم مردم تهران در یکی از نقاط شمالی شهر در پایان مراسم خودبه‌خود به تظاهرات منسجمی تبدیل شد. حرکت مردم به سمت جنوب، شرق و غرب قیطریه با سردادن شعارهای "الله‌اکبر، زنده باد امام خمینی" و با پخش اعلامیه‌هایی همراه بود.»

طبق اعلام ساواک مردم پس از سخنرانی‌ دکتر مفتح تا ساعت یازده‌ و پانزده دقیقه صبح تظاهرات خود را به سمت مسجد همت، مسجد قبا، رستم‌آباد و سلطنت‌آباد شروع کرده بودند. رژیم کاملا غافلگیر و در مقابل عمل انجام‌ شده قرار گرفت و قبل از آنکه بتواند تصمیمی برای مقابله با وضعیت پیش‌آمده اتخاذ کند، راهپیمایی کاملا شکل گرفته و مسیر بسیار زیادی را طی کرده بود.

روایت‌های مختلفی از جمعیت حاضر در راهپیمایی عید فطر گفته شده است، از یک میلیون تا ۳ میلیون نفر؛ روزنامه اطلاعات تعداد راهپیمایان را بیش از ۳ میلیون نفر ذکر کرد. گفته می‌شود شاه آن روز از هر کس از اطرافیان خود درباره این راهپیمایی پرسید، رقم تظاهرکنندگان را از ده هزار بالاتر نبردند. این تظاهرات بسیار آرام برپا شد و سربازان مستقر در بین راه، با شاخه‌های گل روبرو شدند.

ماموران ساواک درباره چگونگی برگزاری این راهپیمایی نوشته‌اند: «خبری از این عده [نمازگزاران تظاهرکننده در روز عید فطر] در مورد اقدامات خرابکاری نظیر شکستن شیشه و آتش‌سوزی واصل نگردید.» نماز عید‌ فطر علاوه بر تپه‌های قیطریه، در دو نقطهٔ دیگر تهران نیز به‌طور همزمان برگزار شد، یکی در میدان ژاله به امامت علامه نوری و دیگری در بیابان‌های کن به امامت آیت‌الله مروارید.

آیت‌الله مفتح برای تداوم حرکت مردمی (راهپیمایی مردم) تمهید دیگری نیز اندیشیده بود. وی در روزهای پایانی ماه مبارک رمضان و همچنین در سخنرانی خود پس از نماز عید ‌فطر اعلام کرده بود که جامعه روحانیت در اعتراض به کشتارهای ماه مبارک رمضان توسط رژیم، روز پنجشنبه شانزدهم شهریور ۱۳۵۷ را تعطیل عمومی اعلام کرده است. برمبنای این اطلاع، همانجا یعنی در‌‌ همان راهپیمایی عید فطر برنامه راهپیمایی بعدی نیز گذاشته شد؛ به این صورت که در طی راهپیمایی شعار داده می‌شد: پنجشنبه، هشت صبح، قیطریه.

بدین ترتیب نقطه عطفی در جریان مبارزات پدید آمد و مردم با شرکت در اولین راهپیمایی عمومی، مخالفت علنی خود را با رژیم شاه اعلام کردند. بدین ترتیب راهپیمایی عید‌ فطر سال ۱۳۵۷ که تا آن زمان در نوع خود بی‌نظیر بود، سرآغاز راهپیمایی‌های بزرگ و میلیونی بعدی شد که پس از آن برگزاری راهپیمایی شانزدهم شهریور و سپس راهپیمایی تاسوعا و عاشورا، عمر رژیم پهلوی را به پایان نزدیک کرد.

امام خمینی در روز ۱۵ شهریور به مناسبت این راهپیمایی عظیم پیامی صادر کرد و نوشت: «مردم مسلمان ایران به دنبال برگزاری نماز عید، دست به عبادت ارزندهٔ دیگری زدند که آن فریادهای کوبنده علیه دستگاه جبار و چپاولگر برای بر پا داشتن حکمت عدل اسلام است که کوشش در این راه از اعظم عبادات است...»

راهپیمایی روز عید فطر و حضور گسترده مردم در این راهپیمایی انقلابیون را به ادامه حرکت مبارزاتی امیدوار کرد و از دیگر سو دولت را به وحشت انداخت. نخستین واکنش شریف امامی، نخست‌وزیر وقت در برابر راهپیمایی عظیم عید فطر اعلام ممنوعیت راهپیمایی بود، اما مردم طبق قرار قبلی در روز ۱۶ شهریور نیز راهپیمایی عظیمی به راه انداختند. موضوعی که دولت و شاه را مجبور کرد در روز ۱۷ شهریور از آخرین حربه سرکوب یعنی کشتار مردم استفاده کنند.

منبع:

مرکز اسناد انقلاب اسلامی

صحیفه نور امام خمینی