گزارشی از حضور 90 ساله آقازاده‌ها در سپهر سیاست ایران

قانون- احسان اقبال سعید- سیاست ورزی خانوادگی در بسیاری از کشورهای دنیا به چشم می‌آید، در برخی از این موارد سیکل دموکراتیک طی می‌شود و نسبت خانوادگی تنها می‌تواند یک مزیت باشد. درتاریخ ۹۰ساله اخیر سرزمین ایران هم شاهد سیاستمداران خانوادگی به ويژه در شکل پدر و فرزندی بوده‌ایم. این فرزندان‌گاه پرآوازه‌تر از نام پدرگشته‌اند وگاه ازبلندای نام پدر کاسته‌اند. شاید مروری اجمالی بر این سیاستمداری ۹۰ساله پدر و فرزندی شمایل دقیق‌تری از این پدپده نشان دهد.

پسر نه در قامت پدر

ذکا الملک فروغی نخستین وآخرین نخست‌وزیر رضا شاه پهلوی بود. او در تاسیس، تثبیت و تداوم سلسله پهلوی نقش یگانه‌ای داشت. او در مقطع بسیار حساس کشف حجاب که منجر به واقعه مسجدگوهرشاد شد نیز نخست وزیر بود. فروغی كه او را پیرزن ریش‌دار خطاب می‌کردند، گوشه عزلت گزید. ولی بار دیگر در برهه بسیار حساس ۱۳۲۰ و اشغال ایران توسط متفقین با استدعای شاه برکرسی نخست وزیری نشست. او توانست شاه را وادار به خروج ازکشور وکناره‌گیری ازقدرت به نفع ولیعهدکند و انگلیسی‌ها را قانع به تداوم سلطنت درخاندان پهلوی کرد و همچنین با زیرکی تمام در روز تحلیف محمدرضا نخست وزیری را به نام خود زد. فرزند وی یعنی محسن فروغی دانش آموخته معماری در فرانسه بود و با طراحی بناهای بسیار معروف در ایران از جمله آرامگاه سعدی کارش را آغازکرد تا در ‌‌نهایت دومین رئیس دانشکده هنرهای زیبا شد. محسن هیچگاه سیاستمداری در آوازه وقامت پدر نشد. البته درکابینه‌های شریف امامی و ازهاری دوبار وزارت فرهنگ وهنر را برعهده گرفت و چند دوره هم عضو مجلس سنا شد ولی هیچ‌گاه در شمایل یک سیاستمدار درجه اول در سپهر سیاست ایران ندرخشید.

پدرانگلیسی پسرآمریکایی

علی منصورملقب به منصورالملک رجل معروف به هواداری از انگلستان،‌زاده دوران قاجار و صعودکرده سیاسی دوران پهلوی اول بود. وی پست‌های میانی مختلفی در دوران رضا شاه تجربه کرد. در‌‌ همان دوران، مدتی توسط رضاشاه با اتهام ارتش خانه‌نشین شد و مجددا درکابینه ردای وزارت برتن کرد. اوج فعالیت‌های سیاسی او در سال ۱۳۱۹ بود. آن زمان رضاشاه برای آنکه دل انگلیسی‌ها را به دست آورد احمدمتین دفتری ژرمانوفیل معروف را عزل و منصور هواخواه بریتانیا را به نخست وزیری برگزید. منصور یکبار دیگر در سال ۱۳۲۹ و در زمان محمدرضاشاه به مدت کوتاهی نخست وزیر شد. حسنعلی منصور فرزند علی منصور نماینده نسلی نو از سیاستمداران ایرانی بود. نسلی که نمادی ازگرایش به قدرت جدید یعنی ایالات متحده آمریکابود. منصور پسرکه تحصیلکرده آمریکا بود در بازگشت به کشور «کانون مترقی» را تشکیل داد و جمعی از جوانان تحصیلکرده آمریکا را گرد هم آورد که تمامی آنان ازمدیران ارشد آتی کشور شدند. منصور در سال ۱۳۴۲ به نخست وزیری رسید. مهم‌ترین اتفاق دوران نخست وزیری او تصویب کاپیتولاسیون بودکه با اعتراض شدید امام خمینی (س) و توده‌های مردم مواجه شد و نهایتا مقابل مجلس شورای ملی به تیر محمدبخارایی از اعضای هیات‌های موتلفه اسلامی جان باخت.

پدر و پسرقلدر

فضل ا... زاهدی چهره اول و اصلی کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ علیه مصدق بود و سلطنت را مجدد به محمدرضا پهلوی برگرداند و خود نخست‌وزیر کودتا شد. زاهدی به سبب پیشینه نظامی و نقش بسیار مهمش در باز گرداندن سلطنت، برای خود وجاهت و استقلال قائل بود که به هیچ وجه برای شاه جوان قابل تحمل نبود و می‌کوشید به هر ترتیب از دست او خلاصی یابد. سرانجام با جلب رضایت آمریکایی‌ها شاه توسط اسدا... علم برای زاهدی پیغام فرستاد که از نخست وزیری کناره گیری کند. اردشیر فرزند سپهبد زاهدی که به سبب نقش پدرش درکودتای ۲۸ مرداد دامادی شاه را پیشکش گرفته بود، مدارج ترقی را به سرعت پشت سر گذاشت. او سفير ايران در آمريكا شد و از مردان تاثیرگذار بر شاه ، به ويژه در ۱۰ سال آخر سلطنت بود.

سیاستمداران مسالمت جو

یدا... سحابی نخستین دانش آموخته زمین‌شناسی در ایران با حضور فعال وجدی در جنبش ملی شدن صنعت نفت در عرصه سیاست ایران شناخته شد. یدا... سحابی به همراه آیت ا... طالقانی و مهندس مهدی بازرگان نهضت آزادی ایران را بنیان نهادند و از اعضاي مهم آن بود وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عضویت شورای انقلاب درآمد و رئیس هیات تهیه پیش نویس قانون اساسی هم شد. عزت‌ا... سحابی هم چون پدر از اعضای نهضت آزادی بود و نخستین رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی شد. درتمام طول دوران سیاست جز طریق مسالمت ومدارا نپیمود.

پدر به يك سو و فرزند به سويي ديگر

احمدجنتی از ابتدای انقلاب تا کنون دبیر شورای نگهبان قانون اساسی است و به اتخاذ مواضع خاص در جمهوری اسلامی شهره است. گذر زمان نیز از ويژگي هاي مواضع او نکاسته است. در ادوار مختلف از انتخابات، عملکرد شورای نگهبان به دبیری احمد جنتی مورد انتقاد شدیدگروه‌های مختلف به ويژه اصلاح‌طلبان بود. اما علی جنتی راهی متفاوت با پدر پیموده است و شاید برای برخی ناظران باور نسبت آن‌ها، با توجه به کنش‌های سیاسی آنان مشکل باشد. علی جنتی که بالیده مکتب آیت ا... هاشمی رفسنجانی است و سال‌های سفارت او را واقعگرا وعملگرا کرده، در میانه میدان سیاست ایستاده و شیب مواضعش به سمت اصلاح طلبان و اعتدالگرایان است. علي جنتي با همین مدت اندک حضورش در وزارت ارشاد با گشایش‌های فراوان در امور اهل فرهنگ، داد بسياري از تندروها را درآورده است.

پسر و پدر نگران اخلاق

شهید مطهری ایدئولوژیک انقلاب اسلامی که در نوشته‌ها و کردارش همواره دغدغه اسلام اخلاقی را داشت به واسطه ترور گروهک فرقان فرصت چندانی برای حضور در سپهر سیاست ایران نیافت. علی مطهری فرزند وی با لیست رایحه خوش خدمت وارد مجلس هشتم شد و هدفش را جلوگیری از ورود اصلاح طلبان به مجلس اعلام کرد. علی که همچون پدر همواره دغدغه اسلام اخلاقی داشت آرام آرام در مجلس مواضعی متفاوت با هم مسلکانش اتخاذ کرد. او رفتارهای نامتعارف دولت احمدی‌نژاد را تاب نیاورد و به مقابله و اعتراض زبان گشود. اوج کار او در استیضاح کردان و طرح سوال از رئیس جمهور مشاهده شد. در مواضع سیاسی و اعتقاد به آزادی‌های مطبوعاتی مطهری به اصلاح طلبان می‌ماند و دراعتقاد به آزادی‌های فرهنگی و اجتماعی به اصولگرایان سنتی. به هرحال آنچه می‌توان گفت این است که علی مطهری همچون پدر سیاستمداری اخلاقی است و بیش از هر چیز دغدغه اخلاق دارد.

فرزندان آيت ا...

آیت‌ا... هاشمی رفسنجانی کسی است که امام(س) درباره او گفته «هاشمی زنده است تا انقلاب زنده است». این روحانی سیاستمدار در حال حاضر رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ایران است. او نخستین رئیس مجلس شورای اسلامی و چهارمین رئیس جمهور ایران در دو دوره پیاپی بین سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۶ بوده و به عنوان یکی از پرنفوذ‌ترین شخصیت‌های سیاسی جمهوری اسلامی شناخته می‌شود. آیت ا... همچنین، رئیس هیات مؤسس و هیات امنای دانشگاه آزاد اسلامی است. برخي مواضع آيت ا... باعث شد که از سوی عوامل دولت قبل به همسویی با فتنه‌گران متهم شده و به تدریج جایگاه امامت نمازجمعه، ریاست مجلس خبرگان و اثرگذاری بر دانشگاه آزاد اسلامی را از دست داده و فرزندانش نیز پست‌های خود را از دست بدهند. هاشمی ۵ فرزند دارد و محسن هاشمی، پسر بزرگ آیت ا...، ۱۳ سال رئیس هیات مدیره و مدیر عاملی شرکت متروی تهران را بر عهده داشت. او با آغاز کار چهارمین دوره شورای اسلامی شهر تهران گزینه اصلی اصلاح‌طلبان برای شهرداری تهران بود، که در ‌‌نهایت مغلوب محمد باقر قالیباف شد. نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری نقطه عطف مهمی در فعالیت‌های سیاسی مهدی هاشمی فرزند چهارم آیت ا... بود، زمانی که رسماً مسئول کمپین تبلیغاتی پدرش در این رقابت‌ها شد، او ذیل این عنوان بود که تقاضای مصاحبه شون پن بازیگر معروف سینما را پذیرفت و با وی به گفت‌وگو پرداخت. البته مسائل مالی و سیاسی که حواشی این پسر آیت ا... وجود دارد، سابقه بازداشت را برای خانواده هاشمی ثبت کرد. یاسر هاشمی، کوچک‌ترین پسر خانواده خیلی وارد سیاست نشد. او رئیس دفتر هیات امنای دانشگاه آزاد و رئیس دفتر اکبر هاشمی رفسنجانی در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت است. فائزه هاشمي نيز به دليل برخي مواضع در حوادث انتخابات سال 88 مدتي به زندان رفت.ولي مواضع فرزندان آيت ا... همانطور كه رهبر انقلاب گفته‌اند از حساب خود هاشمي رفسنجاني جداست.

پدر و پسر مخالف هم

ابوالقاسم خزعلی از تدوین کنندگان قانون اساسی جمهوری اسلامی، عضو سابق شورای نگهبان برای ۲۰ سال، عضو مجلس خبرگان رهبری از ابتدا تاکنون و مسئول بنیاد بین‌المللی غدیر است. وی در کنار مصباح یزدی از حامیان جدی احمدی‌نژاد در میان روحانیون به شمار می‌رود. با این حال پسر او مخالف جدی احمدی‌نژاد است. مهدی خزعلی در سال‌های اخیر، انتقادهاي تندی علیه محمود احمدی‌نژاد در وبلاگ شخصی خود مطرح کرد. او احمدی‌نژاد را متّهم به تغییر نام خانوادگی، به دلیل تبار یهودی‌اش کرده‌است. وی در پی رویدادهای پس از انتخابات دهم ریاست جمهوری دستگیر و زندانی شد. آیت‌ا... خزعلی در اعلامیّه‌ای از فرزندش اعلام برائت کرد. صلاحیّت او به‌دلیل مطالبی که در انتقاد از دولت منتشر ساخته‌است در انتخابات مجلس شورای اسلامی و سازمان نظام پزشکی رد شد.

پسر كو ندارد نشان از پدر!

با توجه به رصد پدران و پسران سياست ايران به اين نتيجه نزديك مي شويم كه خيلي از فرزندان بزرگان عرصه سياست پا در جاي پاي پدران خود گذاشته اند و بسياري از آن ها به رويه پدرانشان پشت كرده و به سوي ديگري رفته‌اند.با وجود اين بايد اشاره شود برخي از فرزندان بوده اند كه در نام پدران خود ايستا بوده و با يدك كشيدن نام آنان به موقعيت خود افزودند و بسياري نيز بودند كه برائت و دوري از مسلك و آيين پدري را، راه مصلحت خود دانسته و به سويي ديگر رفته اند.

گزارش خطا