ابطال مصوبه‌ای که مقاله دانشجو را به نام استاد ثبت می‌کرد

هیات عمومی دیوان عدالت اداری مصوبه دانشگاه علامه طباطبایی را که بر اساس آن در مقالات علمی-پژوهشی مستخرج از پایان‌نامه دکتری نام استاد راهنما به‌عنوان نویسنده مسئول درج می‌شد ابطال کرد.

به گزارش الف این حکم پس از آن صادر شد که یکی از دانشجویان دانشگاه علامه از این مصوبه در دیوان عدالت اداری شکایت کرد . (متن این حکم در انتهای همین مطلب آمده است.)

سال هاست که کارشناسان در نقد نظام آموزش عالی کشور به مساله کمیت‌گرایی در ارائه مقالات علمی اشاره می کنند و برخی نیز افت کیفی سطوح تحصیلات تکمیلی را ناشی از همین رویکرد می‌دانند.

به زعم این منتقدان چنین رویکردی هم دانشجو و هم استادان را به سمت تولید مقالات سطحی سوق داده و گاه آنان را در این راه به رقابت با هم وا می دارد.

تولید مشارکتی مقاله توسط دانشجو و استاد که غالبا به نام استاد تمام می شود در همین راستا ارزیابی شده است و شاید همین امر نیز این تصور را در دانشجویان ایجاد کرده است که دستکم درباره مقاله ای که از پایان نامه استخراج می شود از « حق» خود دفاع کنند !

دکتر حامد کاویانی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق عمومی در یادداشتی که برای الف ارسال کرده است درباره این حکم نکاتی را یادآور شده است:

« بر اساس رأی مذکور، نکات ذیل قابل تامل می باشند:

۱- الزام دانشجویان دورهٔ دکتری تخصصی دانشگاه علامه طباطبایی به درج نام استاد راهنما به عنوان نویسنده مسئول در مقالات مستخرج از رساله‌های دکتری ، خارج از حدود اختیارات دانشگاه علامه طباطبایی بوده و مستنبط از قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان، مقاله علمی پژوهشی مستخرج از پایان نامه، یک اثر حقوقی مستقل بوده که پدیدآورنده آن دانشجو است و استاد راهنما صرفا وظیفه نظارت بر آن را دارد.

۲- ممکن است این پرسش مطرح گردد که آیا با ابطال مصوبهٔ مذکور، کلیه مصوبات مشابه در سایر دانشگاه‌ها با موضوع الزام دانشجویان دکتری تخصصی به درج نام استاد راهنما به عنوان نویسنده مسئول در مقالات علمی پژوهشی مستخرج از رساله دکتری، ابطال گردیده است؟

اولا؛ در پاسخ به پرسش مذکور باید بیان داشت مطابق ماده ۸۰ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری مصوب سال ۱۳۹۲، «تقاضای ابطال مصوبات در هیات عمومی دیوان با تقدیم درخواست انجام می گیرد» و مطابق ماده ۹۲ قانون مذکور، «چنانچه مصوبه‌ای در هیأت عمومی ابطال شود، رعایت مفاد رأی هيأت عمومی در مصوبات بعدی، الزامی است. هرگاه مراجع مربوط، مصوبه جدیدی مغایر رأی هیأت عمومی تصویب کنند، رئیس دیوان موضوع را خارج از نوبت بدون رعایت مفاد ماده(۸۳) این قانون و فقط با دعوت نماینده مرجع تصویب کننده، در هیأت عمومی مطرح می‌نماید.» بر این اساس، هیات عمومی دیوان عدالت اداری در راستای تکلیف مندرج در بند ۱ ماده ۱۲ قانون مذکور، مصوبه‌ای از دانشگاه علامه طباطبایی را ابطال کرده است و رأی مذکور، به لحاظ موضوعی قابل تسری به سایر دانشگاه‌ها نمی باشد .

ثانیا؛ چنانچه دانشگاهی مصوبه‌ای را مشابه مصوبه ابطال شدهٔ مذکور، تصویب کرده یا تصویب کند ، می‌توان از ظرفیت مندرج در ماده ۹۲ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری جهت ابطال مصوبه جدید مغایر با رأی هیات عمومی بهره برد مشروط بر اینکه مصوبه مورد شکایت، در سال ۹۲ به بعد تصویب شده باشد. به عبارتی دیگر، مصوبه ی مورد شکایت بعد از تصویب قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری تصویب شده باشد. در غیر این صورت موضوع مشمول دعوای ابطال بوده و تابع ماده ۸۰ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری است.

۳- رأی مذکور در مقام بیان این نکته است که الزام دانشجویان به درج نام استاد راهنما به عنوان نویسنده مسئول در مقالات مستخرج از رسالهٔ دکتری ، غیرقانونی است و قابل تسری به سایر مقالاتی که مستخرج از رساله نیست و به عنوان یک اثر تحقیقی مستقل شناخته می‌شود نمی‌باشد.

۴- اینکه دانشجویی بدون استاد راهنما و مشاور در یک دانشگاه قادر به دفاع از رساله دکتری خود نیست نمی‌تواند محملی باشد بر اینکه وظیفهٔ نظارتی اساتید راهنما، به حق ابداع و پدیدآوری نیز تسری پیدا کند. در واقع، چنانچه اساتید راهنما همراه با دانشجویان دوره دکتری تخصصی، در پدیدآوری رساله دکتری نقش ایفا کنند و اثر نگاشته‌شده قابل انتساب به آنها باشد، می‌توان اینگونه پنداشت که استاد راهنما نیز به عنوان یک پدیدآور نقشی مهم در روند تولید یک اثر ایفا کرده است اما صرف نظارت بر روند تدوین رساله و مقالات مستخرج از آن، متضمن پدیدآورنده بودن و خالق بودن اساتید راهنما نیست.

۵- هیات عمومی دیوان عدالت اداری با تطبیق متن مصوبهٔ مورد شکایت با قوانین موضوعه، مبادرت به ابطال مصوبهٔ مذکور کرده است. بنابراین، به نظر می‌رسد مهمترین رکن در ارزیابی رأی مذکور می‌بایست توجه به نحوهٔ نگارش متن مصوبه مورد شکایت باشد نه غفلت دیوان عدالت اداری از حقوق معنوی دانشگاه. چراکه دیوان عدالت اداری در صدور رأی مذکور، دقیقا مطابق با بند ۱ ماده ۱۲ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری عمل کرده است.

در واقع چنانچه دانشگاه علامه طباطبایی به عنوان مرجع واضع مصوبهٔ مذکور، دغدغهٔ حمایت از حقوق معنوی و مادی دانشگاه و حقوق معنوی اساتید راهنما را داشت، می‌بایست با وضع یک مقررهٔ صحیح و قانونی به صورتی شفاف، دقیق و با توجه به قوانین موضوعهٔ حاکم بر موضوع مصوبه، ضمن تبیین دقیق جایگاه حقوقی اساتید راهنما، به تفکیک نقش اساتید راهنما در فرایند تدوین رساله دکتری و وضع قواعد در خصوص حقوق معنوی آنها می‌پرداخت نه آنکه با وضع مصوبه‌ای بدون هیچ توجیه قانونی، به وضع قاعده‌ای الزام‌آور مبادرت کند. از این حیث ، چه بسا اگر مصوبه مورد شکایت با دقت و ظرافت حقوقی بیشتری وضع می‌شد، ابطال نیز نمی‌شد.

۶- مطابق بند ۲ تبصره ۷ قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی مصوب ۹۶/۵/۳۱، یکی از تکالیف وزارتخانه‌های علوم و بهداشت و درمان جهت پیشگیری از جرائم موضوع این قانون، الزام دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و پژوهشی به اعمال نظارت دقیق بر رعایت حقوق مالکیت فکری در آثار علمی و پایان نامه ها و رساله های دانشجویی است.

تکلیف مذکور یک تکلیف نظارتی جهت تضمین غایت قانونگذار در تصویب قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی است و مطلقا به معنای الزام دانشجویان دورهٔ دکتری تخصصی به درج نام استاد راهنما به عنوان نویسنده مسئول مقاله مستخرج از رساله دکتری نمی‌باشد. چه آنکه اگر قانونگذار چنین هدفی داشت، حتما یکی از تکالیف دانشگاه‌ها را با عنوان نویسنده مسئول بودن اساتید راهنما در مقالات مذکور ذکر می‌کرد اما سکوت قانونگذار را باید در پرتو اصل مترقی «عدم صلاحیت» به عنوان یکی از مهمترین اصول حقوق عمومی تفسیر کرد.

در پایان باید خاطر نشان کرد که الزام دانشجو به درج نام استاد راهنما به عنوان نویسنده مسئول ، غیرقانونی بوده و پیشنهاد می‌گردد این موضوع تابع اختیار ، اراده و توافق اساتید راهنما و دانشجویان باشد تا رساله دکتری به عنوان اثری که در دانشگاه تهیه می شود و نقش مشترک اساتید محترم و زحمت‌کش راهنما و دانشجویان کوشا و مستعد در آن غیر‌قابل انکار است با همدلی و هم‌افزایی بیشتر میان دانشجویان و اساتید تهیه و تدوین گردد.»

متن رأی شماره ۸۳۹ مورخ ۰۱/۰۵/۱۳۹۸ هیات عمومی دیوان عدالت اداری :

۱- مطابق بند ۴ قسمت (ب) ماده ۲ قانون اهداف، وظایف و تشکیلات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مصوب ۱۳۸۳، تعیین ضوابط، معیارها و استانداردهای علمی و مقاطع تحصیلی یکی از مأموریت ها و اختیارات وزارت علوم بوده است.

۲- مطابق ماده ۱ قانون احکام دائمی برنامه های توسعه کشور، دانشگاه ها بدون رعایت قوانین و مقررات عمومی حاکم بر دستگاه های دولتی و فقط در چهارچوب مصوبات و آیین نامه های مالی معاملاتی، اداری، استخدامی و تشکیلاتی مصوب هیأت امنا که حسب مورد به تأیید وزیران علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی می رسد، عمل می کنند و دستورالعمل مورد شکایت با موضوع شیوه نامه نظارت بر اجرأی دوره دکترأی آموزشی– پژوهشی، موضوعاً از شمول حکم مندرج در ماده ۱ قانون مذکور خارج است.

۳- مطابق ماده ۸ آیین نامه دوره دکترا مصوب شورأی برنامه ریزی و آمـوزش عالی مورخ ۸/۸/۱۳۸۹ مقاله مسـتخرج از پایان نامه توسط دانشجو نوشته شده و استاد راهنما صرفاً وظیفه نظارت و راهنمایی جهت اصلاح آن را دارد.

۴- مطابق ماده ۱۳ آیین نامه دوره دکترا، دانشگاه علامه طباطبایی در تدوین و تصویب شیوه نامه نظارت بر اجرأی دوره دکترأی آموزشی– پژوهشی می باید اصول کلی و ضوابط اصلی دوره دکترا مندرج در آیین نامه یاد شده را رعایت کند. این در حالی است که درج شرط نویسنده مسئول بودن استاد راهنما، توسعه دامنه شمـول حکم مندرج در ماده ۸ آیین نامه یاد شده است.

۵- ماده ۸ آیین نامه دوره دکترا در مقام بیان نحوه دفاع از رساله دکترا و شرأیط آن است و سکوت این ماده در خصوص این که چه کسی نویسنده مسئول باشد ، متضمن جواز نویسنده مسئول بودن استاد راهنما نبوده و باید آن را در پرتو اصول کلی حقوق عمومی نظیر اصل عدم صلاحیت و اصل برابری و منع تبعیض تفسیر کرد چرا که اصل بر عدم صلاحیت استاد راهنما برأی نویسنده مسئول بودن مقاله است و خلاف آن نیاز به تصریح دارد.

۶- مستنبط از ماده ۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ و اصلاحی ۱۳۸۹، مقاله علمی پژوهشی مستخرج از پایان نامه، اثر حقوقی مستقلی است که پدید آورنده آن دانشجو است و مالک فکری آن محسـوب می شود و استاد راهنما صرفاً وظیفه نظارت بر آن را دارد.

۷- قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی مصوب ۳۱/۵/۱۳۹۶، در مقام بیان عمل مجرمانه تقلب در تهیه آثار علمی و مجازات آن بوده و به هیچ عنوان متضمن الزام و اجبار دانشجویان به ذکر نام استاد راهنما به عنوان نویسنده مسئول در مقالات علمی– پژوهشی مستخرج از پایان نامه نبوده است.

بنابرأین با عنایت به مراتب مذکور، تبصره ۱ ماده ۱۱ شیوه نامه نظارت بر اجرأی دوره دکترأی آموزشی– پژوهشی دانشگاه علامه طباطبایی مصوب ۱۳۹۴، در قسمتی که ناظر بر درج شرط نویسنده مسئول بودن استاد راهنما در مقالات علمی– پژوهشی مستخرج از رساله دکترا است، خارج از حدود اختیارات تشخیص می شود و مستند به بند ۱ ماده ۱۲ و ماده ۸۸ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری مصوب سال ۱۳۹۲ ابطال می شود."