سرنوشت امام موسی صدر همچنان در هاله‌ای از ابهام

۴۱ سال گذشته اما خانواده امام موسی صدر تا به امروز منتظر خبری از او هستند.

 روزنامه شرق نوشت: «۴۱ سال از ناپدیدشدن امام موسی صدر می‌گذرد. او که به دعوت رسمی معمر قذافی به لیبی رفته بود، برای آخرین‌ بار روبه‌روی هتل «الشاطی» طرابلس دیده شد و از آن پس هیچ اطلاع دقیقی از زنده‌بودن یا فوت ایشان به دست نیامده است. ابتدا از سوی دولت لیبی ادعا شد که با هواپیما به ایتالیا رفته است اما دستگاه‌ قضائی ایتالیا و تحقیقات واتیکان نشان داد او هیچ‌گاه لیبی را ترک نکرده است. ناپدیدشدن امام موسی صدر برای امام چنان مهم و تأسف‌برانگیز بود که دو ماه بعد از آن اتفاق، امام خمینی (ره)‌ نامه‌ای خطاب به معمر قذافی نگاشت و در آن نوشت: «قضیه جناب حجت‌الاسلام آقای صدر به شکل معمایی مرموز درآمده است. بستگان ایشان پس از بررسی می‌گویند در لیبی هستند. چون جناب ایشان مورد احترام و محبت روحانیون و دیگر جناح‌ها هستند و این امر موجب نگرانی آنهاست، مقتضی است در آن اهتمام نمایید و از دولت خودتان بخواهید ما را از سلامت ایشان و محل اقامتشان مطلع نموده، نگرانی‌ها را رفع کنند.»

روز گذشته به مناسبت چهل‌ویکمین سال ربودن امام موسی صدر، جنبش امل لبنان در بیانیه‌ای از جمهوری اسلامی ایران درخواست کرد با اقتدار همیشگی خود، پیگیر این موضوع باشد. در این بیانیه آمده است: «امروز بر اساس شواهد و قراین ما همچنان معتقدیم که امام موسی صدر زنده است و امامِ محرومان امروز از آزادی محروم است. امام صدر خود در دوره حضورش در لبنان همیشه مدافع آزادی بود و برای آزادیِ حتی مخالفانش از پای نمی‌نشست. اینک این ماییم که باید همه همت خود را برای آزادی او به کار بگیریم و هیچ بهانه‌ای برای به‌ ثمر‌ نرسیدن این تلاش‌ها پذیرفته نیست. بر این اساس، باید با رویکردی جدید تا فرصت از کف نرفته است، او و همراهانش را از بند برهانیم. ما از مسئولان جمهوری اسلامی ایران انتظار داریم و می‌خواهیم که با اقتدار همیشگی خود همچنان پیگیر این موضوع باشند تا هر چه‌ زودتر امام موسی صدر را در میان خود ببینیم.»

خانواده همچنان چشم‌انتظار

از آن روزها ۴۱ سال گذشته اما خانواده امام موسی صدر از همان ابتدا و تا به امروز منتظر خبری از او هستند. آنها به‌جد پیگیر موضوع هستند و همچنان امیدوارند. حورا صدر، دختر امام موسی، در گفت‌وگویی که چند سال پیش با «شرق» انجام داده، درباره پیگیری‌های انجام‌شده درمورد وضعیت پدر در آن سال‌ها گفته بود: «شخصیت‌های حقیقی و حقوقی بودند که موضوع را پیگیری می‌کردند. اول از همه، مجلس اعلای شیعیان لبنان که امام موسی صدر ریاست آن را بر عهده داشتند، همچنین جنبش امل که امام موسی صدر مؤسس آن بودند، موضوع را پیگیری می‌کردند. همچنین دولت لبنان با توجه به جایگاه امام موسی صدر موضوع را پیگیری کردند. سیستم قضائی لبنان هم وارد عمل شد. از آنجا که دولت لبنان مدت‌ زمانی بعد از طرح شکایت، ربودن امام موسی صدر را اقدام علیه امنیت ملی لبنان دانست، بالاترین سطح دادگاه لبنان که شورای‌ عالی دادرسی است، رسیدگی به پرونده را در دستور کار قرار داد و نه یک دادگاه معمولی.»

او همچنین گفته بود: «پیگیری‌های سیاسی را رئیس‌جمهور لبنان انجام داد. ایشان با قذافی تماس گرفت که او جواب نداد. نخست‌وزیر لبنان هم با جلود که نخست‌وزیر لیبی بود، تماس گرفت اما او در ابتدا جواب نداد و طفره رفت. بعد هم که جواب داد، گفت بعدا خبر می‌دهم. امام ‌خمینی نیز که در آن زمان در نجف بودند، تلگراف‌هایی ارسال کردند. در روزهای اول آشوبی بود. چون اتفاق عجیبی افتاده بود... .»

داماد امام موسی: با حدس و گمان می‌گویند امام در قید حیات نیست

مهدی فیروزان، داماد امام موسی صدر، روز گذشته با خبرآنلاین گفت‌وگوی مفصلی درباره ماجرای ناپدیدشدن ایشان انجام داده است. او گفته اخباری که تأیید کند امام موسی صدر زنده نیست، وجود ندارد و همه آنهایی که گفته‌اند امام موسی صدر در قید حیات نیست، باعث تأخیر در پیگیری امام موسی صدر شدند. فیروزان گفته: «ما از اول ربوده‌شدن امام موسی صدر با یک جریان رو‌به‌رو هستیم؛ این جریان داوری و نظریه‌پردازی خودش را بر اساس تحلیل استوار کرده است. وقتی با گروهی مثل آقای خلخالی، بخشی از وزارت خارجه یا گروهی از رجال سیاسی درباره حیات امام موسی صدر صحبت می‌کردیم، می‌گفتند مگر می‌شود قذافی کسی را بدزدد و او را در زندان نگه دارد؟ مگر می‌شود کسی ۲۰ سال در زندان باشد؟ مگر می‌شود فردی این‌ قدر عمر کند؟ مگر می‌شود از کسی خبری وجود نداشته باشد؟ این گروه تئوری‌های خود را بر حدس و گمان استوار می‌کردند. گروه دیگری بودند که می‌گفتند در مورد امام موسی صدر و هر شخصیت انسانی ما نمی‌توانیم به حدس و گمان اکتفا کنیم، بلکه باید بر اساس خبر نظریه بدهیم. چون مسئله حیات یا ممات از نظر حقوقی و فقهی تبعات بسیار زیادی دارد. ما به‌هیچ‌وجه نمی‌توانیم با حدس و گمان بگوییم که فلانی در قید حیات هست یا نه. باید خبر وجود داشته باشد.»

فیروزان گفته که همان سال‌ها به لیبی رفته، حتی جسدی به آنها داده شده اما آزمایش DNA نشان داد جسد متعلق به امام موسی صدر نیست:‌«اما وقتی DNA این جسد را بررسی کردند مشخص شد که آن جسد، جسد وزیر خارجه خودشان بوده است.»

او همچنین درباره این گمانه که امام موسی صدر به مرگ طبیعی از دنیا رفته باشند، گفته: «برادر ایشان تا ۹۸سالگی زندگی کرد. مادر ایشان بعد از ۱۰۶ سال از دنیا رفتند. یعنی حتی از این راه هم نمی‌شود. یک زمان است که ما از سر عشق می‌گوییم امام زنده هستند اما این‌ طور نیست. حداقل من بر اساس تعالیمی که در دانشگاه‌ها و حوزه‌ها خوانده‌ام، می‌گویم با این اخبار نمی‌شود ثابت کرد که امام در قید حیات نیستند. من تعجب می‌کنم در‌ حالی‌ که خود لیبیایی‌ها نمی‌گویند امام به شهادت رسیده است، چطور برخی از مقامات ما این حرف را می‌زنند. این خیلی تعجب دارد که خود لیبی که باید متولی باشد و زودتر از ما بگوید امام به شهادت رسیده است تا قضیه تمام شود، چنین حرفی نمی‌زند اما ما در اینجا عده‌ای را می‌بینیم که ۳۰ سال بر اساس حدس و گمان می‌گویند امام در قید حیات نیست.»

مهتدی: مانع پیگیری موضوع می‌شدند

اما همیشه این نکته نیز مطرح بوده که مقامات جمهوری اسلامی بعد از پیروزی انقلاب موضوع ناپدیدشدن امام موسی صدر را چگونه پیگیری کرده‌اند. محمدعلی مهتدی، پژوهشگر مسائل خاورمیانه، دیپلمات سابق وزارت خارجه و عضو سابق کمیته پیگیری وضعیت امام موسی صدر، سال پیش در گفت‌وگو با ایرنا در پاسخ به پرسشی درباره علل پیگیرنشدن مسئولان جمهوری اسلامی برای اطلاع از سرنوشت صدر گفته بود: «تا آنجایی‌ که مربوط به جمهوری اسلامی ایران می‌شود، نفوذ بعضی عناصر که با جناح چپ لبنان در ارتباط بودند، مانع بزرگی برای پیگیری جدی مسئولان بوده است. جناح چپ آن زمان مانند حزب توده، گروهک منافقین و چریک‌های فدایی خلق و برخی اشخاص که عضو سازمان‌های فلسطینی بودند، مانند جلال‌الدین فارسی، ابوشریف، ابوحنیف، مرحوم محمد منتظری که با جناح چپ لبنان و لیبی در ارتباط بودند، همگی به‌شدت مخالف پیگیری سرنوشت امام موسی صدر بودند.»

او همچنین گفته بود: «حتی در آن زمان صادق خلخالی به لیبی سفر می‌کند و در مصاحبه‌ای می‌گوید هم‌اکنون در لیبی هستم نه ربوده و نه بازداشت شدم و به ایران بازمی‌گردم. کنایه از این که ربوده‌شدن امام موسی صدر نادرست است. حضرت امام (ره) در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی با ارسال تلگرام‌هایی به حافظ اسد و یاسر عرفات، از آنها می‌خواهد موضوع ناپدیدشدن صدر را پیگیری کنند. بعد ایشان دستور دادند کمیته تحقیقی برای سفر به لیبی تشکیل شود.»

مهتدی همچنین با اشاره به تمایل قذافی برای سفر به ایران، گفته بود: «امام خمینی (ره) آمدن قذافی به ایران را مشروط به این کردند که صدر را همراه خود به ایران بیاورد. وی با بیان این که اشخاصی چون محمد منتظری و جلال‌الدین فارسی و دیگران، تلاش می‌کردند کمیته پیگیری به لیبی سفر نکند و مسئله دنبال نشود، گفت: همان روزی که قرار بود این کمیته، تهران را به سمت طرابلس ترک کند، آیت‌الله منتظری در نامه‌ای از امام خواست به دلیل نامناسب‌بودن شرایط، سفر این کمیته لغو شود.»

مهتدی اظهار کرد: به طور طبیعی افرادی که در بیت آیت‌الله منتظری بودند، مانند مهدی هاشمی که با لیبی، سازمان‌های فلسطینی و جناح چپ لبنان ارتباط داشتند، صلاح نمی‌دانستند مسئله پیگیری شود و آیت‌الله منتظری را وادار به نوشتن این نامه به امام (ره) کردند.»

مهتدی همچنین درباره پیگیری ماجرای امام موسی صدر پس از قتل معمر قذافی گفته بود: «یک تیم از دیپلمات‌ها و شخصیت‌های حقوقی و قضائی لبنان متشکل از عدنان منصور، وزیر پیشین امور خارجه لبنان و سفیر این کشور در ایران، سید صدرالدین پسر امام موسی صدر و مهندس فیروزان داماد این خانواده به لیبی سفر کردند.

کسانی که در آن زمان در لیبی قدرت داشتند، قول همکاری دادند، منتها عملا هیچ کاری نکردند. در سال‌های اخیر به دلیل این که این مسئله در اولویت نبود، در جمهوری اسلامی ایران اقدامی صورت نگرفت، چون مشکلات داخلی و خارجی به قدری زیاد بود که دولت‌ها بیشتر وقت خود را صرف آن می‌کردند و انگیزه زیادی برای پیگیری این مسئله نداشتند.»

او همچنین تأکید کرده بود: «پس از کشته‌شدن قذافی تقریبا مشخص شده است تمام کسانی که به موضوع ناپدید‌شدن امام موسی صدر ارتباط داشتند، به شکل مرموزی به قتل رسیده‌اند. حتی دو نفری که جای صدر و همراهانش به رم رفته بودند، در قید حیات نیستند و سرنخ‌ها کاملا از بین رفته است. تنها سه شخصیت هنوز زنده هستند که می‌توانند کمک کنند.»

پس از سقوط حکومت قذافی، بار دیگر موضوع ناپدیدشدن امام موسی صدر پررنگ شد. بعد از فروکش‌کردن اوضاع عبدل منعم الهونی، سرگرد سابق ارتش لیبی در مصاحبه‌ای با روزنامه الحیات ادعا کرد: «صدر به دستور قذافی به ضرب گلوله کشته و در یکی از شهرهای جنوبی لیبی به نام سبها به خاک سپرده شده‌ است. دستور انتقال جنازه موسی صدر به سبها به سرهنگ ناجی‌الدین یازجی (که از بستگان اوست) داده شده و او پس از اجرای این دستور به قتل رسیده ‌است.»

پیگیری‌های رفیقدوست

از جمله افرادی که نامش با موضوع ناپدیدشدن امام موسی صدر گره خورده، محسن رفیقدوست است که در اوایل انقلاب وزارت سپاه را برعهده داشت. او برای خرید تجهیزات نظامی بارها و بارها به لیبی سفر کرده بود و البته با معمر قذافی رابطه صمیمانه‌ای داشت. او که اواخر دولت نهم به لیبی سفر کرده بود، سه سال پیش در گفت‌وگو با «شرق» درباره پیگیری مسئله امام موسی صدر گفته بود: «آن سفری که رفتم برای اولین بار او پیشنهاد جدیدی را مطرح کرد و گفت یک هیات پنج‌جانبه تشکیل شود. بعد هم می‌گفت از حالا سه رأی آن علیه من است که شامل دولت لبنان، خاندان صدر و ایران است که این سه قطعا علیه من هستند و با این وضعی هم که الان شما با سوریه دارید، احتمالا سوریه هم به نفع شما رأی دهد.»

او ادامه داد: «این هیات پنج‌جانبه شروع به تفحص از حرکت امام موسی صدر از لبنان به لیبی کردند. به هر حال امام موسی صدر میهمان من بود، من او را دعوت کرده بودم و در کنگره ما سخنرانی کرده است بعد هم استدلالی را همیشه مطرح می‌کرد و می‌گفت در میان این کسانی که به‌صورت طبیعی و عقلی دشمن امام موسی صدر بودند، من کجا قرار دارم. از اسرائیل و آمریکا و... چرا بین این همه سراغ من آمده‌اید. همه را رها کرده‌اید و یقه من را چسبیده‌اید. خود ما هم واقعا فکر می‌کردیم باید دلیلی پیدا کنیم که قذافی این کار را کرده باشد. ما هم ابهام داشتیم. خود من ابهام داشتم. می‌گفتم باید این آدم دیوانه باشد؛ چرا که از این کارهای دیوانه‌وار کم انجام نداده است.»

او در ادامه گفته بود: «تا این که بعد از سقوط قذافی شنیدم قبل از دعوت از امام موسی صدر، شاید به فاصله یک سال قبل از آن، در دمشق جلسه‌ای سه‌جانبه بین اسد، قذافی و امام موسی صدر برقرار بوده است. ظاهرا در محاوراتی که مطرح شده، قذافی اهانتی به امیرالمؤمنین می‌کند و آقای صدر هم یک مجله دستش بوده که لوله کرده و با همان مجله لوله‌شده محکم به دهان قذافی می‌کوبد. اسد در این بین میانجیگری می‌کند و جلسه تمام می‌شود. از آن فرد (قذافی) بعید نبود به دلیل این رفتار از امام موسی صدر کینه داشته باشد. چون از نظر منش سیاسی خیلی آدم عجیب‌وغریبی بود. بعید نبود کینه صدر را به دل گرفته و بعد چنین تصمیمی بگیرد. اما بعد از آن که قذافی از بین رفت، باز حرکتی شد و باز هم به هیچ جایی نرسیدند.»

تلاش‌های دولت روحانی

با روی‌ کار آمدن دولت حسن روحانی، دستگاه دیپلماسی او نیز وضعیت امام موسی صدر را پیگیری کرد. حسین امیرعبداللهیان، معاون عربی سابق وزیر خارجه ایران به «شرق» گفته بود: «در دولت یازدهم، به دستور دکتر روحانی و آقای ظریف، کار با سرعت و دقت پیگیری شد و تلاش‌های فشرده‌ای برای تعیین سرنوشت امام‌ موسی‌ صدر انجام شد. گروه‌هایی از انقلابیون لیبی مأمور تفحص درباره یافتن مکان امام شدند. همچنین هیات‌هایی از لبنان و خانواده امام عازم لیبی شدند. همسو با این تلاش‌ها نیز کمیته مشترکی از ایران و لبنان مأمور بررسی دقیق ماجرا شدند.»

او درمورد استمرار این تحقیقات گفته بود: «سقف کار ما حصول اطمینان از زنده‌بودن و نجات امام یا تأیید شهادت بر مبنای مستندات دقیق و موثق است اما مستندات موجود برای تأیید شهادت امام، اطمینان‌بخش نیست. دولت تحقیقاتی برای یافتن محل اختفای امام یا اطمینان از به‌شهادت‌رساندن ایشان انجام داده اما تا حصول نتیجه اطمینان‌بخش از سرنوشت امام‌ موسی ‌صدر، همچنان ادامه دارد.»