۶ مخاطره طبیعی که کشور را تهدید می‌کند

استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله با بیان اینکه در سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۵ شمسی حدود ۶۰ هزار نفر از هموطنان ما در زمین‌لرزه‌ها کشته شدند، گفت: "زمین‌لرزه"، "خشکسالی"، "سیل"، "فرونشست‌زمین"، "زمین‌لغزش" و "تغییرات‌اقلیمی" از مهمترین مخاطرات ایران هستند و مخاطرات طبیعی موجب زیان‌های مالی، کشتار، ویرانی و دیگر خسارات جانی و مادی و طبیعی می‌شوند و جامعه توان مواجهه و مقابله با آن‌ها را ندارد.

دکتر مهدی زارع، عضو وابسته فرهنگستان علوم در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه امروز یکشنبه ۲۱ مهرماه مصادف با ۱۳ اکتبر روز جهانی کاهش سوانح است، گفت: سال ۲۰۱۹، شعار روز جهانی کاهش سوانح از سوی سازمان ملل متحد، "تاب‌آوری اقلیمی" اعلام شده است؛ چراکه مساله مخاطرات اقلیمی چنان در چهار دهه اخیر به سلامت، صلح و امنیت بین‌المللی آسیب زده است که در دو دهه آغازین سده بیستم، میزان آسیب‌ها و تلفات جانی حدود ۱.۵ میلیون نفر و مالی مستقیم حدود ۱۵۰۰ میلیارد دلار برآورده شده و این میزان آسیب با خسارات و تلفات جانی و مالی ۵۰ دهه پایانی سده بیستم برابری می‌کند.

وی اضافه کرد: در بازه زمانی ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۶ میلادی (سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۵ شمسی) حدود ۶۰ هزار نفر از هموطنان ما در زمین‌لرزه‌ها کشته شدند و این تلفات حدود ۹۰ درصد کل تلفات مستقیم و فوری ما در مخاطرات مختلف طبیعی بوده است.

زارع با اشاره به گزارش "پریونشن-وب" با بیان اینکه این گزارش نشان می‌دهد که ایران حدودا سالی ۲۵۰ میلیون دلار از مخاطرات طبیعی به طور متوسط در طی ۶ سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۱ آسیب دیده است، خاطر نشان کرد: این آسیب مستقیم اقتصادی برای بازه ۲۵ ساله ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۴ حدود  ۱۵ میلیارد دلار است. با توجه به اینکه در آینده بدون شک بیشترین جمعیت ایران، شهرنشین خواهند بود، چگونگی توسعه شهرها در آینده ایران بسیار مهم و حساس است. روندی که اکنون در کشور ما دنبال می‌شود با توجه به افزایش در معرض مخاطرات طبیعی قرار گرفتن جمعیت، به دلایل مختلف به افزایش ریسک در مقابل سوانح طبیعی می‌انجامد.

آسیب‌هایی که از تحولات جمعیتی در انتظار ایران است 

استاد پژوهشکاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله تحولات جمعیتی در ایران را نمایانگر افزایش هر چه بیشتر جمعیت شهرنشین و تمرکز جمعیت در شهرهای بزرگتر (برخوردارتر) دانست و اظهار کرد: بر پایه آمار بانک جهانی، دگردیسی جمعیت در ایران از سال ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۴ نشان می‌دهد که تمرکز جمعیت در شهرهای با جمعیت بیش از یک میلیون نفر از ۱۲ و نیم میلیون در سال ۱۳۶۹ به حدود ۲۱ و نیم میلیون نفر در سال ۱۳۹۵ رسیده است. این در حالی است که نرخ افزایش این جمعیت در طی یک دهه (در دهه اول طی سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۹) در شهرهای بزرگ کلا حدود سه درصد بوده و این میزان با رشد جمعیت شهرهای بزرگ به صورت "سالانه" در طی سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۵ برابری می‌کند!

به گفته وی، این موضوع نشان می‌دهد که آهنگ رشد جمعیت شهرهای بزرگ به‌ویژه در ۶ سال اخیر شتاب خاصی گرفته است.

زارع با بیان اینکه در ایران مخاطرات طبیعی متعددی به وقوع پیوسته که مهمترین آنها "سیل"، "زلزله"، "خشکسالی"، "تغییرات اقلیمی"، "ریزگردها"، "زمین لغزش‌ها" و "فرونشست زمین" هستند، خاطر نشان کرد: مخاطرات طبیعی موجب زیان‌های مالی، کشتار، ویرانی و دیگر خسارات جانی و مادی و طبیعی می‌شوند که جامعه توان مواجهه و مقابله با آن‌ها را ندارد.

وی مخاطرات طبیعی را در دو دسته مخاطرات زمین‌شناختی شامل زمین‌لرزه‌ها، فوران‌های آتشفشانی، رانش‌های زمین و سیلاب‌ها و مخاطرات اکولوژیک شامل خشکسالی‌ها، بیابان‌زایی، فرسایش و جنگل‌زدایی تقسیم کرد و یادآور شد: اینکه هر کدام از این مخاطرات چقدر مهم هستند و میزان اثر آنها چقدر است، هنوز مطالعه و آمار دقیقی در دسترس نیست، ولی شک نیست که زمین‌لرزه، خشکسالی، سیل، فرونشست زمین، زمین لغزش و تغییرات اقلیمی از مهمترین مخاطرات ایران هستند که منجر به تلفات و خسارت‌های مختلف مستقیم و غیر مستقیم می‌شوند.

مدیریت بحرانی که بعد از بحران اقدام می‌شود

عضو وابسته فرهنگستان علوم با اشاره به وضعیت "مدیریت بحران" در کشور، گفت: مدیریت بحران معمولا در ایران به مجموعه فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود  که بعد از رخداد یک سانحه مانند زلزله برای هدایت، هماهنگی و اجرای عملیات برای جستجو، امداد و نجات و کاهش عوارض و بهینه‌سازی خدمت‌رسانی به آسیب دیدگان بالقوه و بالفعل انجام می‌شود. این عنوان به بسیاری از عنوان‌های سازمان‌های دولتی و خصوصی و حتی سازمان رسمی متولی مساله مخاطرات طبیعی در ایران مانند سازمان مدیریت بحران کشور زیر مجموعه وزارت کشور نیز اطلاق شده و سالانه ده‌ها نشست و دوره تخصصی نیز در این زمینه برگزار می‌شود که بیشتر آنها خوب و مفیدند و باید توسعه یابند.

وی اضافه کرد: ولی مساله‌ آن است که مجموعه فعالیت‌هایی که مرتبط با مخاطرات در دنیای امروز انجام می‌شود ،به عنوان "مدیریت کاهش سوانح " یا "مدیریت کاهش ریسک سوانح" نامیده می‌شود و این عنوان به مجموعه‌ای از فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود که بیشتر پیشگیرانه (حدود ۸۰ درصد) است و بخشی نیز به پاسخ مربوط است که در صورت وقوع شرایط بحرانی باید در آن به "مدیریت بحران" پرداخت.

زارع افزود: اولا این مرحله "پاسخ" در بسیاری از متن‌ها و عنوان فعالیت‌ها به صورت "مقابله" آمده است که الزاما نمایانگر رویکردی علمی برای "پاسخ" متناسب به رخداد نیست و در ضمن بیشتر در ایران در جهت "جمع کردن" عوارض ناشی از رخداد سانحه طبیعی به آن پرداخته می‌شود. به این صورت متاسفانه در بسیاری از مواقع تبعات واقعی رخداد را لحاظ نمی‌کند و مثلا پیامدهای روانی و اجتماعی و زیست محیطی سانحه‌ای مانند زلزله ۱۳۸۲ بم عملا با چنین رویکردی (برای "مقابله" و "جمع کردن" موضوع) با کمترین توجه در بازسازی مواجه شد.

وی با بیان اینکه از این رو "مدیریت بحران" فقط نام یک بخش از فعالیت‌ها است که آن هم در صورت وقوع "بحران" لازم است تا در مورد آن اقدام علمی (به صورت "پاسخ علمی") انجام داد، اظهار کرد: طبیعی است که نوع رویکرد به مخاطرات طبیعی در کشور ما همچنان از جنس مقابله و صرفا "مدیریت بحران" است و این نشان می‌دهد که رویکرد درست و پیشگیرانه باید مدیریت کاهش ریسک مخاطرات باشد که حدود ۸۰ درصد از فعالیت‌ها، انرژی، وقت و بودجه و نیروی انسانی ما باید صرف آن شود.

استاد پژوهشگاه زلزله ادامه داد: دبیرکل سازمان ملل متحد، "بان گی مون"، در نشست افتتاحیه کنفرانس جهانی سازمان ملل متحد برای کاهش ریسک سانحه در ۲۳ اسفند ۱۳۹۳ در سندای ژاپن گفت که در سال ۳۰۰ میلیارد دلار در اثر مخاطرات طبیعی به کشورها خسارت وارد می‌شود و اعلام کرد که در ۱۵ سال اول قرن بیست و یکم، ۲.۵ تریلیون دلار (۲۵۰۰ میلیارد دلار) در اثر سه سانحه "زلزله"، "سیل" و "خشکسالی" به بشر به صورت مستقیم خسارت وارد شده است. این میزان بیانگر حدود سالی ۱۶۵ میلیارد دلار خسارت سالانه از این مخاطرات در دنیا است.

۳.۵ میلیون کشته در جهان بر اثر مخاطرات طبیعی

وی یادآور شد: در سال‌های ۱۹۷۰ تا ۲۰۱۴ حدود ۳.۵ میلیون انسان در اثر مخاطرات طبیعی در جهان کشته شدند که حدود ۳ میلیون نفر از این تعداد به منطقه آسیا-پاسیفیک مربوط و جالب آن است که حدود ۸۷ درصد از جمعیت تحت تاثیر در مخاطرات در دنیا مربوط به همین منطقه آسیا-پاسیفیک بوده است.

زارع اضافه کرد: در سال ۲۰۱۵ چارچوب سازمان ملل متحد برای "تغییرات اقلیمی" در پی کنفرانس جهانی سازمان ملل متحد در مورد تغییرات اقلیمی منتشر شد. این کنفرانس  در طی ۱۲ روز (۳۰ نوامبر تا ۱۱ دسامبر ۲۰۱۵) در "بورژه" در حومه پاریس به عنوان COP21 برگزار شد. "توسعه پایدار" نگاه محوری برای تنظیم این برنامه است. توسعه به شدت ناپایدار و نا ایمن، علاوه بر ریسک سوانح طبیعی نظیر زلزله و زمین لغزش، موجب تخریب شدید و سریع فضای سبز، باغات و مراتع و منابع زیست محیطی است.

این محقق حوزه مخاطرات با تاکید بر اینکه چشم‌انداز پیش روی ما برای توسعه به شدت وابسته به نوع نگاه ما به طبیعت و محیط زندگی‌مان در وضعیت کنونی و در سال‌های پیش رو است، گفت: ما باید این شرایط و وضعیت اقلیمی و طبیعی را که در فلات ایران داریم، عاقلانه و به صورت علمی بشناسیم و با آن کنار بیاییم. یا این که با واقعیت‌های محیط خودمان که مخاطرات و مخاطرات طبیعی نیز ناشی از همین شرایط و بسیار وابسته به نوع زندگی ما با این شرایط است، کنار می‌آییم و یا متاسفانه مخاطرات طبیعی به صورت حادثه مخرب (اتفاقات منجر به خسارت‌های جانی و مالی) رخ خواهند داد و ما با افزایش جمعیت و افزایش تمرکز جمعیت در شهرهایمان بیشتر در معرض رخداد این مخاطرات و در نتیجه در وضعیت ریسک بالاتر قرار خواهیم گرفت.