نقش ایران در معادلات آینده خاورمیانه از نظر سیدجلال ساداتیان

دکتر سیدجلال ساداتیان، مدیرکل پیشین آسیای شرقی وزارت امور خارجه و سفیر سابق ایران در انگلیس درباره چشم انداز تحولات خاورمیانه و نقش ایران در معادلات آینده خاورمیانه اظهار می دارد: امروز محور منطقه ایران است اگر ایران تعامل درست توام با خلاقیت با مجموعه دنیا داشته باشد و استراتژی کلان خود را بر تعامل قرار بدهد خاورمیانه به سمت آرامشی نسبی پیش خواهد رفت ولی اگر ایران به سمت تقابل و حداکثر امتیاز خواهی ها حرکت کند این تقابل می تواند آتش منطقه را کماکان برافروخته نگه دارد و ایران هم روز به روز ضعیف تر شود.

متن گفت وگوی خبرنگار شفقنا آینده با دکتر ساداتیان را می خوانید:

_ در مورد آینده خاورمیانه و نقش آن در معادله قدرت، امنیت و اقتصاد جهانی چه پیش بینی هایی وجود دارد؟ با توجه به اینکه آمریکا نیز قصد خروج از خاورمیانه را دارد آیا جایگزینی برای این کشور وجود خواهد داشت؟ با توجه به تحولات اخیر افغانستان برنامه ریزی آمریکا و استراتژی بلند مدت این کشور برای منطقه چیست و چه اتفاقاتی در آینده رخ خواهد داد؟ آیا باید در انتظار تحولات اساسی باشیم؟

نکته اول که باید در پاسخ به سوال شما مطرح کنم؛ مقدمه بسیار کوچک تاریخی دارد و آن موقعیت امروز قدرت در جهان است به این مفهوم که بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی وقتی روسیه قد علم کرد چندان به بازی گرفته نشد. تئوری پردازی هایی مطرح شد و گفتند لیبرال دموکراسی پیروز شده است و همه دنیا از این به بعد تابعی از لیبرال دموکراسی خواهد بود. آقای فوکویاما این تئوری را مطرح کرد و بلافاصله هانتینگتون جواب او را داد و گفت نه اشتباه نکنید تازه مشکلات شروع شده و جنگ تمدن ها شروع می شود و از هشت تمدن یاد کرد؛ تمدن غربی، تمدن کنفسیوسی، اسلامی و…. و نهایتا مطرح کرد که از این به بعد عمده درگیری ها بین تمدن اسلامی و غرب خواهد بود. آقای خاتمی در آن زمان رییس جمهور بودند و مساله تئوری گفتگوی تمدن ها را مطرح کرد و سازمان ملل استقبال کرد و روزی را نامگذاری کردند و در خارج از ایران بحث و گفتگو پیرامون این تئوری مطرح شد که گفتگوی تمدن ها می تواند مسائل را حل و فصل کند ولی در داخل با اقبال روبرو نشد و با مخالفت هایی روبرو بود.

این مقدمه ای برای این است که تبیین کنیم دنیا به چه سمتی حرکت کرد و بعد از آن ما دیدیم که تلاش هایی از سوی اتحادیه اروپا شکل گرفت تا خودشان را تقویت کنند و تعداد کشورهای عضور را به ۲۸ کشور رساندند و حتی مطرح کردند که ما باید از ناتو خارج بشویم و قدرت نظامی خاص خودمان را داشته باشیم. من به همه این تحولات تنها اشاره می کنم و رد می شوم. هر کدام از اینها خود بحث مفصلی دارد. در زمان آقای کلینتون درگیری که بین آمریکایی ها و اروپاییان در مورد سارایوو پیش آمد مسائلی قابل تاکید است و آنچه در بالکان اتفاق افتاد و یوگسلاوی آن زمان تجزیه شد و درگیری هایی که آنجا حاصل شد و روس ها نیرو آوردند و فرانسوی ها سعی کردند نیرو تجهیز کنند، آقای کلینتون آمد و فرودگاه را بمباران کرد و همه آنها را تار و مار کرد و اجازه نداد قد علم کنند. در مورد تحولات روابط نیز روابط روسیه با اروپا و روابط آمریکا و اروپا همه قابل بحث است. نهایتا یک شکلی از روابط در دنیا حاصل شد که اسم آن را یک چند قطبی گذاشتند منظور از این، یک ایالات متحده آمریکا و چند قطبی روسیه جدید که بعد از یلتسین گروه پوتین بر سر کار آمدند. بچه های جوان ک گ ب که مجموعه ای نسبتا تیزهوش بودند و برسر کار آمدن آنها با زمان افزایش قیمت نفت مصادف شد. در راس این گروه پوتین قرار داشت و درآمدهای نفتی بالا رفت و قیمت هر بشکه نفت به سی چهل دلار رسید.

دوره ای که آقای احمدی نژاد در ایران بر سر کار بود و پول پاشی می کرد و قدر آن دوران را ندانست ولی روسیه مدرنیزاسیون انجام داد و بسیاری از صنایع را نو کرد و زیرساخت هایی در کشور ساخت و به قدرت نظامی خود پر و بال بیشتری داد و دوباره به عنوان یک قدرت بین المللی جایگزین قدرت اتحاد جماهیر شوروی شد و امروز می بینیم جای پای خود را در اروپا و در اوکراین باز کرده و شبه جزیره کریمه را گرفت و اقداماتی انجام داد و امروز در سوریه هم حضور دارد و به عنوان یک قدرت جهانی مطرح شده است. با تحولاتی که در اروپا رخ داده از جمله برگزیت که بریتانیا از آن خارج شد و تضعیف کننده اتحادیه بود در مورد اقتصاد های ضعیف اروپا آلمان به کمک آمد و سعی کردند وحدت اروپایی را حفظ کنند و ساختار هایی ایجاد کردند، پارلمان اروپا و شورای اروپا و سیاست خارجی اروپا که برای آن وزیر خارجه اروپایی تعیین کردند و سعی کردند به سمت چیزی شبیه به آمریکا بروند که در داخل کشور ایالات متحده آمریکا نزدیک به پنجاه ایالت وجود دارد و با هم متحد شده اند و این کشورها نیز سعی کردند در اتحاد با هم اتحادیه اروپایی را تقویت کنند. هم عناصر واگرایی بین آنهاست هم عناصر همگرایی ولی تا این لحظه فرانسوی ها و هم آلمانی ها در عملکرد خود ثابت قدم هستند و نقشی قوی داشتند ولی مشخص نیست بعد از خانم مرکل نفر بعدی بتواند همان نقش را برای اتحادیه اروپا بازی کند.

چین هم روز به روز قدرت بیشتری پیدا کرد. چین سیاستی در پیش گرفت و روز به روز پیشرفت کرد. چین سرش را پایین انداخت و گفت در ۲۰۲۵ از قدرت اقتصادی اش رونمایی خواهد کرد. چین با درگیری هایی که با ترامپ پیدا کرد در ۲۰۲۰ تا حدودی دنیا را متوجه شرایط خود کرد که چین قدرتی مهاجم و هژمونیک است و در بعد اقتصادی سال ها است که پایه های خود را ساخته است و از بازار آمریکا و اروپا و آفریقا استفاده کرده و یک طراحی انجام داده و جاده ای کمربند از طریق دریایی و زمینی کشیده و همان جاده ابریشم قدیمی را که تا افغانستان می آید و از آنجا دو شاخه می شود در نظر دارد. ایران تلاش کرد یک شاخه از ایران بگذرد ولی برخی در تلاش هستند که این شاخه از شمال ایران به آذربایجان و ترکیه برود و از آنجا به اروپا برود و ایران را نفی می کنند. هژمون چین به عنوان یک قدرت مطرح است و حتی آنطور که پیش بینی می شود به عنوان اقتصاد اول دنیا خود را نشان خواهد داد. فکر می کنم حدود ۱۲ هزار میلیارد یورو گردش مالی اروپا است و اگر اشتباه نکنم ۱۸ هزار میلیارد دلار نیز متعلق به چین است و ایالات متحده آمریکا ۲۵ هزار میلیارد دلار. این اعداد قابل توجه است و فاصله های قابل توجهی را نشان می دهد.

اقتصاد امروز کشور چین یک و نیم برابر اتحادیه اروپا است ولی هنوز از آمریکایی ها عقبتر است ولی انتظار می رود تا سال ۲۰۲۵ بتواند فاصله خود را با ایالات متحده پر کند و بلکه از آنها هم فراتر برود و بتواند به عنوان اقتصاد اول دنیا دربیاید. این اقتصاد و این پول به چین قدرت بیشتری داده است که او بر سر مسائل مختلف استراتژیک دارای چالش بشود و بخصوص به عنوان قدرت اول دنیا با آمریکا دارای چالش است. آمریکاییها از حدود ده سال پیش متوجه این روند شده بودند. آقای اوباما هم متوجه این ماجرا بود و در این تلاش بود که خودش را از منطقه خاورمیانه خلاص کند و عمده تمرکز و تلاش خود را در شرق دور قرار داده بود تا بتواند چین را مهار کند. با چین بر سر تایوان و بر سر منطقه ایغورنشین و مساله هنگ کنگ و تبت دچار چالش شدند. همانطور که مدتی پیش شاهد ناآرامی هایی در هنگ کنک بودیم و غربی ها چه سر و صدای حقوق بشری به راه انداختند. امروز سر و صدایی در مورد نژاد اویغور در سینگ کیانگ مطرح است و مسلمان هایی در آن منطقه زندگی می کنند که چین در صدد تار و مار آنها است و سعی می کنند نژاد هان را به آن منطقه انتقال بدهند و آن ایالت را در راستای سیاست هایی که دارند متحول کنند. ایالت خودمختار سینگ کیانگ یک میلیون و ششصد هزار کیلومتر مربع وسعت دارد و بسیاری از فعالیت های هسته ای چین در کویرها و بیابان های این ایالت صورت می گیرد و جمعیت این منطقه کم تعداد است و حدود بیست و چند میلیون نفری دارد و چینی ها نمی خواهند در آن منطقه استقلالی وجود داشته باشد و غربی ها خصوصا تحت عنوان مسائل حقوق بشری با چینی ها چالش دارند. آنها نگران این هستند که چینی ها از طریق جاده ابریشم و از طریق کشورهایی پیرامون خود و از طریق پایگاه های اقتصادی در این کشور ها از جمله بندر گوادر در پاکستان تحولاتی ایجاد کنند و گام به گام به هژمون خود توسعه بدهند و آمریکا فکر می کند برای مهار چین باید بر این قدرت متمرکز شود.

اینکه چقدر می توانند موفق باشند یا نه بحث بعدی است ولی چین از طریق اقتصاد ارزان خود و عرضه کالاهای ارزان که در کشور خود ما نیز همان شیوه را دنبال کرده است موفقیت داشته. جمعیت چین حدود ۲ میلیارد نفر است درحالیکه جمعیت کشورهای منطقه ما جمعا شاید به ۴۰۰ میلیون نرسد. چین با برنامه های اقتصادی خود کشورش را از فقر نجات داده و مردم تا حدودی رشد کرده اند و اقتصاد چین به این سمت می رود که اقتصاد اول دنیا باشد و در حال حاضر همه قبول دارند که اقتصاد چین اقتصاد دوم دنیا است. چین با ذخایر بالایی که پیدا کرده هم ارتش خود را کاملا نوسازی کرده است و هم گام به گام نسبت به توسعه جنگ افزارهایش و تلاش برای حرکت آرام گام به گام در بعد اقتصادی این شیوه را به پایگاه ها و جایگاه استراتژیکی تبدیل کرده است و توانسته موقعیت خود را در دنیا از پیش تثبیت کند و این ها خطراتی است که برای آمریکا وجود دارد.

در رقابت بین یک چند قطبی چند قدرت دیگر نیز عرض اندام می کند. هندی ها هم به جایی رسیده اند که درخواست کرده اند در شورای امنیت دارای حق وتو شوند درحالیکه آنها هم با جمعیت فراوانی که در اقتصاد خود دارند بالای یک میلیاردو صد میلیون نفر جمعیت ادعاهایی دارند. از طرفی برزیل هم ادعای قدرت برتر بودن دارد برخی از قدرت های نوظهور دیگر هم در دنیا عرض اندام کرده اند، در کنار همه این ها جمهوری اسلامی نیز در این منطقه با اقداماتی که انجام داده است حوزه نفوذ خود را به کشورهای منطقه توسعه داده و در اینجا هم احساس خطری برای غربی ها ایجاد شده است بخصوص با موشک و پهبادهای ایران تهدیداتی برای غرب و آمریکا ایجاد شده و متوجه شدند که در دوره ترامپ نمی توانند حریف ایران بشوند. جنبه های دیپلماسی ایران و استفاده از برجام و همه این ها کمک کرد و اروپاییان نیز در این بعد همکاری چندانی با آمریکا نداشتند و همراهی آنها تنها در بعد اقتصادی بود و فکر می کردند از این طریق با این عنوان که تحت فشار آمریکایی ها هستند از فشار آوردن بر ایران نیز بدشان نمی آمد تا بتوانند ایران را مهار کنند. در نتیجه ایران هم به عنوان یکی از قدرت های نوظهور بیشتر در بعد نظامی و ادواتی که توانسته به تکنیک و تکنولوژی آنها دست پیدا کند خود را عرضه می کند و لذا متحمل بیشترین فشار ها شده است.

_ برگردیم به سوال نخست، با تاریخچه ای که ذکر کردید حال خاورمیانه در آینده جهان چه جایگاهی دارد؟ این کشورها حداقل در ده سال آینده از چه موقعیتی برخوردار خواهند بود؟

کسانی که راجع به ژئوپلتیک و در کل راجع به قدرت حرف می زنند می دانند قدرت عناصری دارد؛ یعنی می گویند سرزمین و باید خاکی وجود داشته باشد وقتی می گویند خرد رهبری فقط شخص رهبر را نمی گوید یعنی مجموعه ای که کشور را اداره می کنند. کشورهایی که در محدوده ای هستند مثلا افغانستان مشکل قدرت هم دارند و منابع زیر زمینی و داشتن انرژی و داشتن نیروی کار آزموده و آموزش دیده نیز از مشکلات مهم آنهاست. داشتن زیربناهای اقتصادی که بتواند نسبت به تولید اقدام کند. پشتیبانی ها و حمایت های مردمی یا مشروعیت، هم مشروعیت و هم مقبولیت. قدرت نظامی هم یکی از همین عناصر و ادوات است. اگر مجموعه این ها که به شما توان تولید اقتصادی بدهد و رضایت جمعی مردم را در پی داشته باشد و سرزمین وسیع و جمعیت قابل توجه و آموزش دیده ای داشته باشید این ها همه قدرت ایجاد می کند اما اگر هر کدام از این بخش ها دچار ضعف شد می تواند بخشی از قدرت را از شما سلب کند.

به جای تعامل، تقابل را برگزیده ایم

در خصوص جمهوری اسلامی به عنوان قدرت نوظهور که بیشتر تمرکز خود را بر توسعه میدان به تعبیر آقای ظریف قرار داده است می بینیم که نه انسجام داخلی ایجاد شده است و نه در بحث خرد جمعی که منظور من مجموعه عناصر اداره کشور است. در مورد اتفاقاتی که در جریان انتخابت ۹۸ مجلس و ریاست جمهوری و شوراهای ۱۴۰۰ از طرف شورای نگهبان رخ داد شاهد این بودیم که بخش قابل توجهی از مردم حضور پیدا نکردند. این نارضایتی در شبکه های مختلف اجتماعی و صحنه های مختلف عملیاتی دیده می شود چون بخش قابل توجهی از هزینه ها و درآمد کشور شامل میدان شده است وقتی می گوییم میدان یعنی هم پول پرسنل داده شده و هم هزینه ادوات پرداخته شده است و … و جمعیت هایی که باید مورد حمایت قرار بگیرند. از طرفی محدودیت هایی وجود دارد و سیاست هایی در پیش گرفته شده و به جای تعامل، تقابل را برگزیده ایم و به جای ایجاد تعادل در روابط خارجی که باید با همه قدرت های دنیا بتوانیم تعامل کنیم و بتوانیم رفت و آمد داشته باشیم ولی در عین حال استقلال و عزت خودمان را حفظ کنیم. اینجا دیگر بحث اعتماد مطرح نیست. نه به شرق اش می توان اعتماد کرد و نه به غرب اش. نه روسیه و نه چین مورد اعتماد نیست و نه اروپا و آمریکا و حتی به افغانستان هم نباید اعتماد کنیم باید به دنبال تامین منافع خودمان باشیم ولی در تعامل باشیم و تا آنجایی که می شود کمتر بدهیم و بیشتر بگیریم.

عرض می کنم، محوریت ایران امروز به طوری شده است که در بحث سوریه نیز که وارد شده ایم یا در بحث لبنان که قبلا ورود کردیم رقابت عمده بین ایران و عربستان پیش آمد. عربستان با همکاری کشورهای شورای همکاری خلیج فارس عمل کرد که بعد ها برخی از آنها جدا شدند مثل قطر که بعد ها جدا شد و یا عمان که همکاری های لازم را نداشت در این اواخر اردن هم کمی صف خود را جدا کرد و سعی کرد خود را مستقل تر نشان بدهد تا اینکه مثل بحرین کاملا تحت سیطره عربستان قرار نگیرد. این حرکت ها را داشتیم جریاناتی مثل مصر به سمت و سوی دیگری حرکت کردند ولی در مجموع محوریت هژمونیک ایران که در سخنرانی آقای رییسی هم بود و گفته شد ما از مستضعفین و مظلومین در همه جای دنیا دفاع می کنیم ما قدرت منطقه هستیم و از این قدرت در جهت دفاع از مظلومین استفاده می کنیم و از مظلومین چه در اروپا چه در آمریکا چه در آسیا و چه آفریقا دفاع خواهیم کرد معنی این سخن این است که ما پای ایده ها و آرمان های خود و آنچه که در سیاست خارجی به عنوان خط مشی تعیین کرده ایم، ایستاده ایم. این سیاست قاعدتا با دیگران تعارض پیدا می کند و هر کدام به دنبال شرایطی هستند. ترکیه به دنبال توسعه عثمانی است. عربستان به دنبال این است که به عنوان پرده دار کعبه و محوریت جهان اسلام مطرح شود و بتواند تسلط لازم خود را بر جهان اسلام داشته باشد. مصر از گذشته خود را محور فرهنگی جهان اسلام می دانست چون جامعه دانشگاهی الازهر در این کشور تاسیس شده و عمده علمای صاحب نام جهان اسلام از این دانشگاه بیرون آمده اند و روسای اهل تسنن عمدتا آنجا تربیت شده اند و موجب شده این کشور هم برای خود داعیه ای داشته باشد. تا اینکه اخوان المسلمین بر سر کار آمدند و کودتا اتفاق افتاد و آنجا هم ماجراهای خاص خود را دارد و باید ریزتر به آن پرداخته شود. همه این ها از حالتی که ایران به خود گرفته نگرانند و شکایت خود را به غرب برده اند.

زمانی در دنیا بازیگران اصلی دولت ها بودند اما امروز شرکت های چند ملیتی حرف اول را می زنند

غربی ها و در راس آنها آمریکا که خود را مرکز جهان می داند و یک چند قطبی در دنیا حاکم است موجب شد اروپاییان در فشار بر ایران از آمریکا تمکین کنند. با اینکه اروپا می داند این کار قلدری و غیر قانونی است بسیاری از کشور های دنیا نیز از ایران خرید نکردند و روابط اقتصادی خود را با ایران قطع کردند. زمانی در دنیا بازیگران اصلی دولت ها بودند اما امروز شرکت های چند ملیتی در دنیا حرف اول را می زنند و دولت ها را به حساب نمی آورند و خود بازیگرند و در دنیا نهاد هایی ایجاد شده که همه بازیگرند و این بازیگران عمدتا تحت تسلط آمریکا هستند. بخش قابل توجه کشور های دنیا و شرکت ها تحت تسلط آمریکا قرار گرفته اند و آمریکا چشم دوخته اند تا ببینند آمریکا به کجا میل می کند و می خواهند از آمریکا خط بگیرند و بعضا از اروپا نیز خط می گیرند ولی در درون خود چالش ها و رقابت های خاص خود را دارند. ما دیگر به معنای سابق شرق و غرب نداریم بلکه یک چند قطبی داریم که هر کدام در تلاش برای نشان دادن خود به عنوان قدرتی مستقل هستند و عملا می بینیم به نوعی جبهه گیری هایی شروع شده است؛ مثلا پیمان شانگهای چین و روسیه و برخی از این کشورها را در خود جای داده است و این کشورها سعی می کنند به عنوان بلوکی جدید مطرح شوند همانطور که هفت کشور صنعتی روسیه را از خود دور کردند و امروز می توان گفت آنها به نوعی کشورهای بلوک غربی هستند؛ مثل کانادا و آمریکا و آلمان و اتحادیه اروپا و کشور هایی که از نظر اقتصادی رشد کرده اند به نوعی بلوک بندی دارند و به این نوع بلوک بندی شکل داده اند. این بلوک بندی ها هیچ کدام ایران را تحمل نمی کنند و این تعارضات شدت می گیرد و پیش می رود.

آخرین نکته ای که در این خصوص باید عرض کنم این است که در مساله افغانستان آمریکایی ها فکر کردند حالا که از عراق بیرون می روند نیروهایشان را از افغانستان هم بیرون ببرند و خودشان را خلاص کنند اما دیدیم که فورا طالبان از سوی چینی ها و حتی از سوی ایران تا حدودی حمایت شدند و طالبان از حد خود فراتر رفت مثل دوره قبل که به عنوان مجاهدینی بودند که اتحاد جماهیر شوروی را بیرون کرده بودند ولی به دولت که رسیدند عملا در کشورداری رفتاری بسیار خشن نشان دادند. در این حرکت هم با اینکه اعلام کرده اند طالبان تغییراتی داشته اما عملا می بینیم رفتار خشنی نسبت به شهروندان خود دارند و همین موجب شد آمریکایی ها بیایند و مجددا برخی از مواضع آنها را بمباران کنند. یعنی با وجود اینکه آمریکا اکثر نیروهایش را از افغانستان خارج کرده اما خشونت رفتاری طالبان نشان داد قابل تکیه نیست ضمن اینکه متوجه شدند چین در حال سرمایه گذاری در افغانستان است و باز می خواهد موقعیت خودش را تقویت کند و غربی ها دچار تردید شدند که در صورت خروج کامل آنها چه اتفاقاتی رخ می دهد. تک تک این مسائل به نوعی به هم مربوط هستند و تصویر و پازلی را روبروی شما می گذارد و باید برای تک تک این عناصر کار کنید تا تصویر شما کامل شود. نمی توان افغانستان را جدا از سایر منطقه معرفی کرد، اینجا پای چین و هند و پاکستان هم به میان می آید و پای اروپا هم به میان می آید ایران هم مطرح می شود و پای قدرت های زیادی به میان می آید.

_ علی رغم اینکه اشتراکات زیادی بین کشور های منطقه و فرهنگ آنها وجود دارد اما واگرایی بین این کشورها نیز چالشی جدی است و اجازه نمی دهد خاورمیانه نقش مهمی در قدرت و اقتصاد جهانی ایفا کند و گویا صرفا به منطقه مورد مناقشه قدرت های بزرگ تبدیل شده است. نظر شما چیست؟

از این زاویه باز هم باید به مسائل تاریخی پرداخت و به شکل گیری اسرائیل در این منطقه رسید. چرا اسرائیل در این منطقه شکل گرفت؟ بخش ساده انگارانه این ماجرا این است که بگوییم آنها یهودی هایی بودند که مورد ظلم آلمان قرار گرفتند و انگلیسی ها به دنبال این بودند که برای این مردم سرپناهی درست کنند و داستان شکل گرفتن اسرائیل اتفاق افتاد. درحالیکه واقعیت این است که حتی قبل از این تاریخ و قبل از تقسیم غنائم عثمانی یعنی تقسیم متصرفات ترکیه که در جنگ اول شکست خورده بودند از میانه جنگ یعنی هنوز در ورسای ننشسته بودند که این بحث مطرح شد، در ورسای تنها به این بحث رسمیت داده شد. در میانه جنگ بود که ساکس انگلیسی و پیکوی فرانسوی که از طرف قدرت های اروپایی آن زمان بودند و قدرتهای آنها خود را جهانی می دانستند این موضوع را مطرح کردند. قبل از جنگ جهانی اول ۵ قدرت اروپایی وجود داشت؛ عثمانی فرانسه بریتانیا روسیه تزاری و البته مجارستان و آلمان و اتریش که چند کشوری بودند و هانگری نامیده می شدند و برای خود قدرتی بودند و ادعاهایی داشتند. آنها از هم پاشیدند. روسیه تزاری در نیمه جنگ جهانی انقلاب را تجربه کرد در ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸ جنگ اول جهانی رخ داد و در ۱۹۱۶ انقلاب علیه تزار ها شروع شد و نهایتا در ۱۹۱۷ انقلاب اکتبر روسیه به نتیجه رسید. آنها عملا به دلیل انقلاب از جنگ خارج شدند؛ اتریش و هانگری نیز از هم پاشید و تجزیه شد و اشغال شد و امپراطوری آنها نیز از بین رفت. غرب به دنبال تجزیه امپراطوری عثمانی بودکه موفق شد و عراق و کویت و اردن و لبنان و همه کشورهای غرب منطقه که در حوزه اقتدار ترکیه عثمانی بود به مرحله تجزیه رسید. قدرت های باقیمانده جنگ جهانی اول یعنی فرانسه و انگلستان این منطقه را بین خود تقسیم کردند، یعنی از سال ۱۹۱۶ آقای ساکس و پیکو با هم نقشه کشیدند و بعد در ورسای فرانسه تقسیم غنائم رسمیت گرفت و آمریکا آمد و پیشنهاد جامعه ملل توسط آقای ویلسون آمد و اداره قیمومت درست کردند و انگلیس قیم عراق و کویت و اردن شد و فرانسوی ها قیم لبنان و فلسطین شدند و در نهایت با هم توافق کردند که این منطقه در اختیار یهودیان قرار بگیرد.

عملا این کار تا بعد از جنگ دوم جهانی طول کشید و به آنها گفته شد تا می توانند بروند و مقداری زمین بخرند. آنها مقداری زمین خریدند و تا احساس قدرت کردند صبرا و شتیلا درست کردند و کشتار کردند و مردم را آواره کردند و امروز فلسطینی ها در دنیا اواره هستند ولی یهودیان در فلسطین مستقر شدند. بعد از جنگ دوم جهانی آمریکاییها جایگزین انگلیسی ها شدند و متعهد به حفظ امنیت این کشور شدند. آنها از ابتدا با مخالفت اعراب و مسلمان ها روبرو شدند و دیدیم که فلسطین را بیرون کردند و اسرائیل را آوردند و امروز حمایت از فلسطینیان به شعار و یکی از اهداف وزارت امور خارجه ایران تبدیل شده است. امروز اروپا و آمریکا تلاش دارد تا امنیت اسرائیل را حفظ کند. اسرائیل نیز در نزدیک به ۷۰ سال حاکمیت بر آن منطقه قدرت زیادی پیدا کرده و یاد گرفته اند از این طرف ترور می کنند و از آن طرف انواع ایده ها را به کار می گیرند تا موقعیت خودشان را تثبیت کنند. آقای ترامپ هم آمد و طرح ابراهیم را پیاده کرد و امارات و بحرین هم روابط خود را با اسرائیل عادی کردند و پذیرفتند و رفت و آمد ها شروع شد و کار هایی انجام گرفت. همه این کشور ها در جهت تامین امنیت اسرائیل با هم متحد هستند حتی روس ها نیز در این گروه هستند.

عملا این اتفاق در حال رخ دادن است. مدتی بود که اسرائیل به مواضع حزب الله و ایران در سوریه حمله می کرد این رفتار اسرائیل با سکوت سنگین روسیه روبرو می شد. مشخص بود این دو با هم داد و ستد هایی دارند ایران هم به دلیل درگیری با آمریکا نمی توانست با روسیه هم بر سر این مسائل درگیر شود. بعد دیدیم که نماینده روسیه اعلام کرد وقت آن شده ایران سوریه را ترک کند. یعنی روس ها حداکثر استفاده خود را از ایران می کنند و یک روز می گویند ایران باید سوریه را ترک کند. آقای بشار اسد نیز حرف هایی می زند که جای تامل دارد. برخی از تحرکات منطقه ما ناشی از حرکت هایی اسرائیل است، این آش آنقدر شور شده است که حتی اوباما در زمان ریاست جمهوری اش آقای نتانیاهو را نپذیرفت. در آن سفر اوباما نه حرف های نتانیاهو را شنید و نه به او وقت ملاقات داد. وقتی ترامپ به ریاست جمهوری آمریکا رسید لج کرد و هم قدس را به پایتختی اسرائیل قبول کرد و هم بلندی های جولان را که به سوریه متعلق است و قطعنامه ای در شورای امنیت وجود دارد جزو متصرفات اسرائیل دانست و از این طرف طرح ابراهیم را اعلام کردند این میدان دادن به اسرائیل بود و سعی کردند اسرائیل روابط خود را با کشور های منطقه عادی کند و تا جاییکه می تواند به مرزهای ایران نزدیک شود. اسرائیل خود می داند که به تنهایی حریف ایران نیست و تنها برنامه اش این است که توطئه ها را به جایی برساند که با همکاری غربی ها ایران را تحت فشار جهانی قرار بدهد چون از ناحیه ایران احساس خطر می کند.

_ با این فاکتور ها وضعیت آینده ایران در این منطقه پر تلاطم چیست؟

آینده به این بستگی دارد که چه کسانی در دولت باشند وقتی می گویم دولت منظور من شخص رییس جمهور نیست. یعنی سیاست های ما و نحوه تعامل ما در جایی جز وزارت امور خارجه تثبیت و تایید می شود. اما اگر آقای رییسی بخواهد مسائل کشور را حل کند چاره ای نخواهد داشت جز تعامل و جز اینکه پای میز مذاکره برود و به تعادل رابطه با دنیا برسد. البته بدون اینکه بگوییم با شرق و غرب رابطه داریم و یا اعتمادی به آنها داریم چون در ارتباطات بین الملل نباید به هیچ کسی اعتماد کرد. ما حتی به افغانستان هم نباید اعتماد داشته باشیم. اگر بخواهیم شرایط ما به این شرایط برسد باید در این چهارچوب حرکت کنیم اما اگر نخواهیم و تصمیم گرفته باشیم بر اساس تقابل پیش برویم و صرفا با تکیه بر ظرفیت های داخلی خود حرکت کنیم مردم را بیش از گذشته از خود دور می کنیم و فشارهایمان افزایش پیدا می کند و احتمال این وجود دارد که اروپاییان با آمریکای بایدن از نظر حقوقی و سیاسی همکاری کنند و مکانیسم ماشه فعال شود و بازگشت شش قطعنامه را برای ایران تثبیت کند و برگرداند اگر این اتفاق بیفتد فشار های ایران بیشتر می شود و نزدیک شدن کشور های دیگر به هم می تواند اتفاق بیفتد. عربستان دوره ترامپ بسیار بر علیه ایران ترک تازی کرده بود ولی تا بایدن آمد دیدیم که سعودی ها تا حدودی مواضع خود را تعدیل کردند و اعلام کردند به سمت حل و فصل مسائل یمن حرکت می کنند.

لحنی که بن سلمان نسبت به ایران اتخاذ کرده است بسیار نرم تر از گذشته است اما این روز ها می بینیم که عربستان سعودی امیدوار تر است و شاخک هایشان جنبیده چون حس کرده اند با آمدن آقای رییسی آمریکایی ها احتمالا میز مذاکره را ترک می کنند و این احتمال را داده اند که دعوای دو طرف شدت بگیرد و شاهد تندتر شدن لحن عرب ها در هفته های اخیر بودیم. می خواهم این نتیجه گیری را داشته باشم که نباید قضایا را خیلی از پیش تعیین شده تلقی کرد. مسائل به این بستگی دارد که ما چگونه با شرایط روز و با مسائلی که در منطقه ما می گذرد تعامل کنیم. به طور مثال فرض کنید امروز در افغانستان طالبان پیش روی می کند و تعداد زیادی از شهر ها را می گیرد و مجددا با همان خشونت و رفتار سابق عمل می کند در این بین ایران باید چه کاری بکند؟ اگر ایران بخواهد با طالبان مماشات کند سرطانی را در کنار مرز های خود شکل داده و در حال تقویت این غده است ولی اگر عاقلانه برخورد کند صحیح است ما نمی گوییم می شود طالبان را به کل نفی کرد نه آنها گروه هایی مردمی دارند و در لایه های اجتماعی مختلف کشور افغانستان حضور و نفوذ دارند و می توان به همان اندازه ای که حضور دارند آنها را در حکومت سهیم کرد و برخی از وزرا را از بین طالبان انتخاب کرد و به آنها سهمی در اد اره کشور داد ولی اجازه نداد که حاکمیت طالبان بر کل افغانستان حاکم شود ،در این صورت است که ایران از نظر مرزی خیال راحتی خواهد داشت که افغانستان در کنار کشور ما است ولی اگر صرفا از نظر احساسی رفتار کرد درست نیست. اشرف غنی تمایلی به آمریکایی ها دارد ولی با سفر اخیر آنها به آمریکا و کم محلی ایالات متحده به آنها از حمایت آمریکایی ها ناامید شدند. در سفر اخیر اشرف غنی به ایران احتمالا توافقاتی صورت گرفته است اگر از این فرصت ها استفاده شود و سیاست های درست در پیش گرفته شود و تعامل درستی نسبت به افغانستان و ترکیه و عراق و نسبت به سایر کشور های حوزه خلیج فارس حتی عربستان داشته باشیم کار به خوبی پیش خواهد رفت. همانطور که آقای رییسی هم اعلام کرد که به طرف تمام کشور های همسایه دست دوستی دراز می کنیم. همینطور نسبت به غربی ها چون ما می دانیم که کشورهای منطقه به ویژه کشورهای حوزه خلیج فارس چشمی به غرب دارند و عمدتا به اتکای غرب با ایران دشمنی می کنند و به اروپا و آمریکا چشم دوخته اند از این رو باید با اروپا و آمریکا هم تعامل داشت ولی این مهم به یک دیپلماسی قوی نیاز دارد. میدان لازم است ولی تنها میدان نمی تواند میدان دار همه چیز باشد بلکه به دیپلماسی قوی نیاز داریم.

_ به طور خلاصه اگر در قالب یک جمله بخواهید بگویید، در مجموع معادلات خاورمیانه چه جایگاهی را در معادلات آینده جهانی ترسیم می کند؟

امروز محور منطقه ایران است

اگر ایران استراتژی کلان خود را بر تعامل قرار بدهد خاورمیانه به سمت آرامشی نسبی پیش خواهد رفت

امروز محور منطقه ایران است اگر ایران تعامل درست توام با خلاقیت با مجموعه دنیا داشته باشد و استراتژی کلان خود را بر تعامل قرار بدهد خاورمیانه به سمت آرامشی نسبی پیش خواهد رفت ولی اگر ایران به سمت تقابل و حداکثر امتیاز خواهی ها حرکت کند این تقابل می تواند آتش منطقه را کماکان برافروخته نگه دارد و ایران هم روز به روز ضعیف تر شود. علی رغم اینکه ما در حوزه میدان احساس قدرت و قوت می کنیم اما در کلان کار چون مردم و اقتصاد و تعامل را خیلی همراه نداریم چون مجموعه متعادل همه جوانب امر را نخواهیم داشت می تواند به افزایش تخاصم ها و افزایش مخالفت ها و پر تنش شدن نسبت به گذشته حرکت کند. همه داستان برخورد نظامی نیست راه های مختلفی وجود دارد که فشار ها را بر ایران افزایش می دهد.