«منطقه گرایی» بنیان سیاست خارجی ایران

سیاست منطقی نزدیکی به همسایگان و ارتقای روابط با آنها که در دستور کار دولت یازدهم قرار گرفته است می تواند بنیان های پیشرفت و رشد جایگاه ایران را در منطقه و جهان پایه ریزی کند.

سیاست گسترش روابط با همسایگان، حسن همجواری و مداخله نکردن در امور داخلی کشورهای همسایه و به ویژه تنش زدایی در منطقه از جمله اصولی هستند که هر کشوری که به دنبال پیشرفت و بهبود شرایط به نفع خود است به طور قطع آن ها را دنبال می کند. به طور تقریبی هیچ کشوری نتوانسته است در شرایط تنش آلود به اهداف توسعه یی خود دست پیدا کند.

داشتن روابطی پر تنش و دخالت های بی جا و نادیده گرفتن اصول متعدد بین المللی که بر حسن همجواری تاکید دارند، نمی تواند مشکلات را درمان کند؛ بلکه خود می تواند بر دردسرهای یک کشور بیفزاید. روابط نامناسب با کشورهای هم مرز نه تنها می تواند بر وجهه ی هر کشوری به عنوان بازیگر منطقه یی و جهانی به صورت منفی تاثیرگذار باشد بلکه بر ماهیت روابط اقتصادی کشورها نیز تاثیر منفی می گذارد و باعث بسته یا محدود شدن راه های گذر و داد و ستد با جهان خارج و در نتیجه بسته شدن راه های صادرات و واردات کشورها می شود.

این نکته بیش از هر کشوری بر بازیگران بین المللی که در گذرگاه های مهم اقتصادی و سیاسی قرار دارند و موقعیتی «سوق الجیشی» دارند اهمیت می یابد. هیچ کارشناس مسایل سیاسی و بین المللی و حتی افراد عادی را نمی توان یافت که اهمیت منطقه ی مهمی همچون خاورمیانه را که واسطه یی میان آسیا و اروپا و سرشار از منابع مورد نیاز جهان است با موقعیت کشور یا منطقه یی در قاره های آفریقا، آمریکا و حتی اروپا یکسان بداند.

حضور در مناطق پراهمیت جهان علاوه بر اینکه دارای منافع متعددی می تواند باشد محدودیت های زیادی را نیز بر کشورها تحمیل می کند. حضور در منطقه ی خاورمیانه و به ویژه داشتن جایگاهی راهبردی در شمال خلیج فارس، از یک طرف برای ایران می تواند در مسیر ترانزیت بین شرق و غرب مفید باشد و سودهای سرشار اقتصادی و سیاسی را به همراه داشته باشد و از طرف دیگر کوچکترین تنش زایی یا رعایت نکردن اصول بین المللی و درگیری سیاسی با همسایگان نیز نه تنها ضررهای بسیاری را ناشی می شود بلکه ضمن تنزل جایگاه کشور، جبران خسارت های اقتصادی آن را بسیار دشوار می کند.

***منطقه گرایی ایران

ایران از گذشته های دور همواره به عنوان کشوری بزرگ و بازیگری تاثیرگذار در منطقه منافعش را در همکاری و تعامل با همسایگان دیده و همواره خواستار حل مشکلات منطقه به دست کشورهای منطقه و دخالت نکردن نیروهای فرامنطقه یی بوده است.

اکنون بسیاری از کشورهای منطقه دریافته اند که با امضای توافق ژنو و به احتمال زیاد دستیابی به توافق فراگیر هسته یی، بازی امنیتی در منطقه به شدت تغییر خواهد کرد و برخی کشورها نمی توانند با ایران هراسی به اهداف خود دست پیدا کنند؛ ضمن اینکه ایران به عنوان پرقدرت ترین کشور منطقه می تواند تکیه گاه قابل اعتمادی برای همه کشورها و ایجاد ثبات و امنیت در خاورمیانه به ویژه در منطقه مهم خلیج فارس باشد.

کارشناسان روابط بین الملل اعتقاد دارند طی دهه های گذشته تمرکز نکردن بر منطقه گرایی و منفعل بودن در حوزه ی سیاست خارجی در سطح منطقه و توجه به دیگر نقاط جهان، زیان های جبران ناپذیری برامنیت و منافع ملی ایران و همچنین از دست دادن فرصت های اقتصادی و سیاسی-امنیتی در منطقه و ظهور چالش های جدید امنیتی از ناحیه ی قدرت های بزرگ خارجی را در پی داشته است.

«علیرضا رضایی» از اعضای هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان در مقاله یی با عنوان «منطقه گرایی در سیاست خارجی ایران» تاکید دارد تمرکز بر منطقه گرایی و گسترش تعاملات در قالب اتحادها و ائتلاف های سیاسی-امنیتی، فرهنگی و اقتصادی با همسایگان و کشورهای منطقه ضمن اینکه زمینه های فرصت سازی برای ایفای نقش و نفوذ اقتصادی و سیاسی-امنیتی ایران را درمنطقه فراهم می کند، از خطرهای احتمالی امنیتی در آینده پیشگیری می کند و در نهایت قدرت بازیگری ایران را در سطح روابط با قدرت های بزرگ افزایش می دهد.

وی اعتقاد دارد که ترکیب سه رویکرد فرهنگی-تاریخی، توسعه یی-ژئوپلتیک و امنیتی-سیاسی و عملیاتی کردن آن ها در سیاست خارجی با هدف افزایش نقش منطقه یی ایران، منطق تمرکز بر منطقه گرایی و به ویژه همسایگان را در سیاست خارجی ایران آشکار می سازد.

***افزایش اعتماد متقابل ایران و همسایگان

علاوه بر سفرهای متعدد مقام های عالی رتبه ی دولتی و وزارت امور خارجه ی کشورمان به کشورهای منطقه و حضور بسیاری از وزیران و مقام های عالیرتبه ی این کشورها در ایران در کمتر از یک سال گذشته، بسیاری از سران کشورهای تاثیر منطقه نیز اهمیت حفظ و تعمیق رابطه با ایران را دریافته اند و برای ارتقای سطح روابط و تقویت ثبات منطقه ای به تهران روانه شده اند.

شهریور سال گذشته بود که «قابوس بن سعید» پادشاه عمان به تهران سفر کرد؛ بعد از آن «حامد کرزای» رییس جمهوری افغانستان در آذر ماه و سپس «رجب طیب اردوغان» نخست وزیر ترکیه نیز در بهمن ماه به کشورمان آمدند. سال 1393 نیز تاکنون سال شلوغی بوده است و دولت میزبان «الهام علی اف» رییس جمهوری آذربایجان در فروردین ماه، «نواز شریف» نخست وزیر پاکستان در اردیبهشت و شیخ «صباح الاحمد الجابر الصباح» امیر کویت نیز در خرداد ماه بود. جالب اینجاست که برخی از این دیدارها برای بعد از سال ها تکرار شده است. امیر کویت پس از بیش از 15 سال به تهران آمد.

این سفرها نشان از تغییر رویکرد مثبت ایران به تعامل با همسایگان دارد و این موضع گیری ها در سخنان مقام های کشورمان آشکار است. «محمد جواد ظریف» وزیر امور خارجه ایران آذر سال گذشته در کویت در دیدار با امیر این کشور ضمن تاکید بر اینکه روابط با منطقه مهمترین اولویت سیاست خارجی ایران است، رابطه ی ایران با کشورهای منطقه را بسیار مهم دانست و تاکید کرد: ما امنیت هر یک از کشورهای منطقه را امنیت خود و تهدید علیه هر کشور منطقه را تهدید علیه خود می دانیم و این پیام دوستی ما به همه همسایگان است .

وزیر امورخارجه کشورمان در کویت تصریح کرد که ما همسایگان را بر همه ترجیح می دهیم چرا که روابط ما و همسایگان به هم تنیده است.

ظریف در دیدار با پادشاه عمان در مسقط نیز پیام سطح دوستی ایران برای کشورهای همسایه را منتقل کرد و سیاست اصولی جمهوری اسلامی ایران را مبتنی بر حسن همجواری و اهمیت به روابط با کشورهای همسایه و منطقه عنوان کرد.

رییس جمهوری نیز چندی پیش در دیدار سفیران جدید جمهوری اسلامی ایران در برخی کشورها با تاکید بر ضرورت تلاش سفیران ایران در راستای توسعه ی مناسبات کشورمان با دیگر کشورها، ابراز داشت گسترش روابط با همه ی کشورها بویژه همسایگان برای دولت حایز اهمیت است.

وی با اشاره به اینکه همکاری های بین المللی باید به عنوان یک اصل در اقدام ها و برنامه ریزی ها مدنظر باشد، افزود: امروز بسیاری از مسایل بین المللی بدون همکاری و هم صدایی کشورها قابل حل نیست و این همکاری ها هیچ منافاتی با مستقل بودن کشورها نخواهد داشت.

آشکار است که کشورهای منطقه پیام صلح و دوستی جمهوری اسلامی ایران شنیده و آن را باور داشته اند و به آن واکنش مثبتی نشان داده اند. ضمن اینکه اقدامات آن ها با پاسخ مثبت و همراه با اعتماد مقام های کشورمان و سفرهای منطقه یی رییس جمهوری ایران نیز رو به رو شده است.

امروز دوشنبه «حسن روحانی» در سفر به ترکیه با مقام های این کشور دیدار و گفت وگو خواهد کرد؛ دیداری که به نقل از شبکه ی خبری تلویزیون دولتی ترکیه (تی.آر.تی) بعد از 18 سال یک رییس جمهوری از ایران عازم ترکیه شده است. شاید همین اعتماد متقابل بوده است که به عنوان نمونه رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه هنگامی که در ژانویه ی گذشته به ایران سفر کرد، ابراز امیدواری کرد به زودی مبادله ی بازرگانی دو کشور 2 برابر شود و به 30 میلیارد دلار در سال برسد.

***ایران و ترکیه؛ موتور محرک امنیت و اقتصاد خاورمیانه

ترکیه از جمله کشورهای همسایه ی ایران است که از گذشته های دور روابط گسترده یی را با ایران داشته است. گرچه در برخی دوره ها این روابط با فراز و فرودها و رقابت های منطقه یی و بین المللی همراه بوده است اما در سال های گذشته و با توجه به تحولات شگرف بین المللی، برخی دگرگونی ها در منطقه باعث شد که دو طرف نیاز به روابط خوب دوجانبه را از عوامل ثبات در منطقه بدانند و با وجود همه ی مسایل در حفظ آن تلاش کنند. با اینکه حتی در دوره های اخیر نیز رقابت دو کشور بزرگ و تاثیر گذار منطقه برای کسب موقعیت برتر در خاورمیانه ادامه داشت و دو کشور به ویژه در موضوع سوریه دیدگاه های متفاوت و تقریبا متضادی را داشته اند اما هیچ گاه این روابط به تنش یا قطع روابط منجر نشد و تهران و آنکارا سعی داشته اند تا با تعامل و گفت وگو مشکلات را رفع کنند.

در همین بحبوحه با پیروزی حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری ایران، رجب طیب اردوغان به صورت تلفنی به روحانی تبریک گفت. «احمد داوود اغلو» وزیر امور خارجه ی ترکیه نیز در مراسم تحلیف روحانی شرکت کرد. یکی از مواردی که نگاه تیزبین رسانه ها را به خود جلب کرد موضوع قدم زدن محمد جواد ظریف و احمد داوود اغلو وزیران امور خارجه ی دو کشوردر کنار رودخانه «هادسون» نیویورک در حاشیه ی شصت و هشتمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل بود که نشان از گام های مثبت دو طرف برای نزدیکی دیدگاه ها بود.

«صباح زنگنه» کارشناس مسایل خاورمیانه در زمینه ی همکاری ها و روابط نزدیک دو کشور اعتقاد دارد ایران و ترکیه دو کشور بزرگ همسایه هستند که هر دو عضو سازمان همکاری اسلامی، عضو سازمان همکاری اقتصادی اکو و همچنین سازمان D8 که متشکل از هشت کشور درحال توسعه جهان اسلام است، هستند. این دو کشور به لحاظ تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ارتباطات گسترده و عمیقی دارند و در تاریخ معاصر نیز تلاش کرده اند از نفوذ کشورهای بزرگ دور باشند. ایران و ترکیه تحولات مختص به مردم سالاری را هم تجربه کرده اند و با داشتن قانون اساسی و انتخابات، در کشورهایشان مردم سالاری را توسعه بخشیده اند.

وی که با گروه پژوهش های خبری ایرنا گفت و گو کرد، افزود: ترکیه با توجه به تنوع هویتی و مذهبی از یک بافت متکثری برخوردار است و در مسایل مهم منطقه یی هم دارای حضور و نفوذ است که در گستره یی همچون سوریه، مصر، فلسطین و سایر مناطق بحرانی نقش آفرین است و تلاش کرده است تفکر و روش خود را اعمال کند. اختلاف نظرهای موجود در این مناطق بحرانی با گذشت زمان به نظر می رسد کمتر شده است و می تواند زمینه یی را برای تفاهم بیشتر و تشریک مساعی دو کشور فراهم کند تا برای حل بحران ها و ایجاد ثبات و امنیت در منطقه گام بردارند.

این کارشناس مسایل خاورمیانه در مورد تاثیر تنش های منطقه یی بر روابط دو کشور نیز اعتقاد دارد که عمق روابط تاریخی و اجتماعی دو کشور از یک طرف و گستره ی روابط اقتصادی و تجاری مانع شده است که تهران و آنکارا علی رغم اختلاف نظرها در مسایل منطقه یی، روابطشان به تنش کشیده شود و این نیز حاکی از تاثیر عمیق این روابط است؛ افزون بر اینکه دقت و عقلانیت و تدبیر سران دو کشور نقش بسیار مهمی در توسعه ی روابط دوجانبه داشته است.

***روابط اقتصادی ایران و ترکیه

روابط اقتصادی دو طرف نیز به طور تقریبی همیشه دارای روندی رو به افزایش بوده است و حتی تحریم ها و فشارهای بین المللی نیز نتوانسته است این روابط را مختل سازد.

هر دو کشور ایران و ترکیه به عنوان قدرت های منطقه یی، ظرفیت های قابل توجهی برای همکاری دارند. ترکیه می تواند به عنوان پلی برای روابط تجاری و اقتصادی ایران با اتحادیه ی اروپا نقش آفرین باشد. خاک ترکیه می تواند معبری برای عبور انرژی، نفت و به ویژه گاز ایران به قاره ی اروپا باشد و بخشی از نیازهای اروپا را به انرژی پاسخ دهد. از طرف دیگر اقتصاد و صنعت رو به رشد ترکیه نیز به بازارهای کشورهای شرق این کشور از جمله ایران نیاز دارد؛ ضمن اینکه تولیدات ترکیه نیز می تواند از طریق خاک ایران راه خود را به کشورهایی همچون افغانستان و پاکستان و حتی کشورهای حوزه ی خلیج فارس باز کند. از طرف دیگر ترکیه دارای تجربیات فراوانی در بخش خدمات به ویژه بخش گردشگری است و ایران و دیگر کشورها می تواند از این تجربه ها بهره گیرد.

حجم مبادلات اقتصادی دو کشور نیز که در سال 2011 حدود 15 میلیارد دلار بود، روند روبه رشدی داشته است و به گفته ی مقام های دو کشور سعی می شود تا سال 2015 این رقم به 30 میلیارد دلار افزایش یابد.

تارنمای وزارت امور خارجه ی ترکیه در مورد روابط این کشور با جمهوری اسلامی ایران، این کشور را یکی از همسایگان و شریکان سنتی ترکیه می داند و حجم مبادلات از سال 2000 تا 2010 را بین 1.05 تا 10.6 میلیارد دلار عنوان کرده است که در همه ی این سال ها تراز تجاری به نفع ایران مثبت بوده است. بر این اساس بیشترین صادرات ترکیه به ایران ماشین های صنعتی، فولاد، تجهیزات الکتریکی، دخانیات و ... عنوان شده و مهمترین واردات ترکیه از ایران نفت و گاز بوده است.

صباح زنگنه در زمینه ی حوزه های همکاری اقتصادی میان دو کشور اعتقاد دارد که به لحاظ اقتصادی نیز ایران و ترکیه می توانند مکمل یکدیگر باشند و به عنوان لوکوموتیو توسعه ی سایر کشورهای اسلامی عمل کنند.

زنگنه نیز سفر رییس جمهوری به ترکیه را در راستای ارتقای این اهداف مفید می داند و اعتقاد دارد که این سفر در افزایش سطح همکاری اقتصادی و بازرگانی نقش اساسی ایفا می کند و می تواند این همکاری ها را تا مرز 30 تا 35 میلیارد دلار ارتقا دهد.

به گفته ی «جودت یلماز» وزیر توسعه ی ترکیه و نماینده ی دولت آنکارا در پیگیری روابط آن با تهران، در سال 2012 میلادی حجم مبادلات تجاری ایران و ترکیه به 22 میلیارد دلار رسید، ولی در سال گذشته (2013 ) با وجود تحریم های اعمال شده در تجارت طلا با ایران، حجم تجارت میان دو کشور به 14.6 میلیارد دلار رسید. اما در چند ماهی که از سال جدید میلادی می گذرد در مبادلات اقتصادی و تجارت کالا بین دو کشور رشدی 20 درصدی مشاهده می شود.

وبسالیت روزنامه ی «هافینگتون پست» نیز بعد از دیدار نخست وزیر ترکیه از تهران، در مقاله یی روند روابط ایران و ترکیه را اتحادی روبه گسترش دانست و نوشت: دیدار نخست وزیر ترکیه از ایران نمادی از تغییر در سیاست خارجی خاورمیانه یی ترکیه است و با این دگرگونی، ترکیه عنوان می کند که می خواهد شانه به شانه ی ایران در مبارزه با دهشت افکنی (تروریسم) حرکت کند.

به نوشته ی این روزنامه با وجود اختلاف نظر در مورد سوریه، ترکیه اکنون به ایران به چشم شریکی می نگرد که می تواند به آنکارا کمک کند. ضمن اینکه مباحث اقتصادی و انرژی نیز نقش مهمی را در شکل دهی به روابط دو طرف داشته است. روابط اقتصادی دو طرف برای ایران و ترکیه از جهاتی دارای اهمیت است؛ ایران به دنبال افزایش 20 تا 30 میلیارد دلاری تجارت در سال آینده است و ترکیه نیز نگاه ویژه یی را به ایران برای کاستن از اثرات منفی تنش های اقتصادی دارد.

*از: حسین عباسی نسب

گزارش خطا