مبانی خاورمیانه شناسی به قلم دکتر محمود سریع القلم

مركز مطالعات خاورميانه؛

۱.کلیدی ترین مفهوم در شناخت وضعیت نابسامان خاورمیانه / شمال آفریقا، مفهوم Nation-State است. تقریبا در این منطقه، هیچ کشوری Nation-State نیست. ویژگی که محصول سیاسی مدرنیته است و به همه کشورهای جهان تسری پیدا کرده است. دولت - ملت یعنی نیروها و فراکسیون های سیاسی و اجتماعی در مورد اهداف و جهت گیری های کشور به اجماع پایدار دست یافته اند.( مثال: کره جنوبی، مالزی، چین و برزیل).مرحله بعدی این اجماع هویتی و راهبردی حاکمیتی، کسب حمایت عامه است که به طور بالقوه می تواند به نوعی قرارداد اجتماعی میان نخبگان ابزاری و جامعه تبدیل شود (امارات در این مسیر حرکت می کند).

برای اجماع سازی حاکمیتی نیازی به دموکراسی نیست (سنگاپور و ویتنام) بلکه دموکراسی نتیجه تولید ثروت از طریق بخش خصوصی و صرفا نظارت اداری و قانونی حکومت بر اقتصاد ملی است. مسئولیت دولت – ملت شدن نزد گروه های حاکمیتی است که ضرورت سیاسی و اقتصادی آن را همگام با تحولات بین المللی درک می کنند. این درک ریشه در ناسیونالیسم عقلانی ( در مقابل ناسیونالیسم احساسی) داردو محتاج درک جمعی الیت های یک جامعه است و وقتی فقط در چند نفر منحصر باشد دوامی نخواهد داشت که متعاقبا بحث Nation-State در خاورمیانه را به نکته بعدی یعنی استبداد فردی منتقل می کند؛

۲. دومین مفهوم در فهم این منطقه، تجمع حکمرانی در گروه های بسیار کوچک است. عموم گروه های بالقوه دیگر یا به حاشیه می روند یا کشور را ترک می کنند. این نوع استبداد فردی و محدود شدن فکر، گردش اطلاعات، تصمیم سازی و تصمیم گیری در الیگارشی باعث می شود تا بقای افراد بر مصالح کشور اولویت پیدا کند. استبداد فردی منجر به نوعی بیماری سیاسی در حکمرانی می شود به نام (GroupThink) به این معنا که عده ای محدود با برداشت های محدود بدون آن که از اطلاعات و دیدگاههای جدیدی مطلع باشند تصمیم سازی می کنند. چین کمونیست در شرایط فعلی در عموم تصمیم گیری های غیر امنیتی خود با طیفی از مؤسسات فکری- تحقیقاتی اروپا – آمریکا مشورت می کند و حتی برای جلوگیری از یک سویه شدن اندیشه ها و برداشت ها از مدیران غربی در دستگاه اقتصادی خود استفاده می کند. استبداد فردی در خاورمیانه مانع نواوری ، تحرک، نگاه علمی به حکمرانی و فهم objective از روندهای بین المللی می شود.
تداوم یک الیگارشی جمود و سکون به ارمغان می آورد ( ناصرالدین شاه: ۵۰ سال؛ سلطان قابوس: ۵۰ سال؛ قذافی: ۴۲ سال؛ حسنی مبارک: ۳۰ سال؛ محمدرضا شاه: ۳۷ سال؛ بورقیبه: ۳۰ سال؛ انورسادات: ۳۱ سال؛ شاه حسن مراکش: ۳۸ سال)

۳. عامل سومی که زمینه های تداوم استبداد فردی و تاخیر در Nation-State شدن را فراهم می آورد محدودیت های فکری است: کنترل رسانه ها، فقدان مناظره و گفت و گو، خود سانسوری اهل قلم و دانشگاهیان؛

۴. عامل چهارم، جلوگیری و تداخل در شکل گیری هر نوع تشکل رقیب نسبت به الیگارشی حاکم در کشور؛

۵. ویتنام، اندونزی، مالزی، چین و سنگاپور نه دموکراتیک اروپایی هستند و نه الیگارکیک خاورمیانه ای. با تشکیل گروه های حکمرانی، گردش اطلاعات و بینش در درون حاکمیت و ارتباطات گسترده بین المللی بر تولید ثروت ملی از طریق بها دادن به بخش خصوصی و تسهیل ظهور طبقه متوسط و رضایت اقتصادی مردم در پروسه عقلانی شدن حکمرانی و شکل گیری Nation-State حرکت می کنند. خاورمیانه برای تحقق حتی این سطح از حکمرانی راه طولانی دارد. امید این چند نکته مفید باشد.