روابط پر فرازونشیب ایران و طالبان

هم ميهن- فاطمه كلانترى؛ انتشار عکسی در بهمن‌ماه ۹۹ که در آن محمدجواد ظریف را کنار هیئتی از پیراهن‌پوشان طالبان با ریش‌های بلندشان نشان می‌داد، واکنش افکار عمومی را در داخل کشور برانگیخت. گویا قرار نبود‌ عکس‌های دیدار وزیر امور خارجه با ملاعبدالغنی برادر و هیئت همراهش منتشر شود، اما یکی از خبرگزاری‌های داخلی آنها را با عنوان خبری اختصاصی روی خروجی خود قرار داد. معاون سیاسی طالبان در آذرماه همان سال نیز در رأس هیئتی به ایران سفر کرده بود که سفر آن زمان او به تهران را با موضوع توافق صلح آمریکا و طالبان، که حدود دو ماه بعد از آن سفر به امضا رسید، مرتبط می‌دانستند. موضوع ارتباط ایران با طالبان اما خیلی زودتر و در سال ۹۵ و همزمان با آنکه ملا اختر منصور در پاکستان و در نزدیکی‌ مرز با ایران کشته شد، مشخص گردید. پاسپورت رهبر طالبان حاکی از اقامت دوماهه او در ایران چند هفته پیش از مرگش بود. یک روز پس از انتشار این خبر اما مقامات ایران گزارش‌های مربوط به حضور رهبر طالبان در ایران و ورود به پاکستان از خاک کشور را رد کردند.

موضوع ارتباطات و مراودات تهران با طالبان یا همان گروهی که امروز به طعنه از آنان با عنوان جنبش اصیل منطقه یاد می‌شود، در حالی در سال‌های اخیر به موضوعی کاملا عادی تبدیل شده که گویا هیچ‌کس در یاد ندارد زمانی قرار بود رویارویی مستقیم نظامی میان تهران و طالبان رخ دهد. ۲۴ سال قبل در تاریخ ۱۷ مرداد ۱۳۷۷، به‌دنبال اشغال مزار‌شریف به‌دست نیروهای طالبان به کنسولگری ایران در این شهر حمله و ۱۱ ایرانی شامل ۹ دیپلمات و یک خبرنگار به شهادت رسیدند. پس از این حادثه خبرهایی درباره تصمیم مقامات ایرانی برای حمله به افغانستان و انتقام از طالبان مطرح شد اما با وجود اینکه گفته می‌شود نیروهای نظامی نیز راهی مرز شده بودند، در نهایت ایران از چنین حمله‌ای منصرف شد.

پس از حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، زمانی که آمریکا در همراهی با ائتلافی از کشورهای عضو ناتو به افغانستان حمله کرد، خبرهایی نیز از همکاری ایران با این ائتلاف و به‌خصوص ایالات متحده منتشر شد. حسین موسویان، رئیس وقت کمیته روابط خارجی شورای عالی امنیت ملی در این رابطه می‌گوید: «وقتی که آمریکا تصمیم به جنگ با طالبان گرفت، جبهه شمال متفقا مایل به همکاری با آمریکا برای سرنگونی طالبان بودند. ایران هم با خواست جبهه شمال مخالفت نکرد.» این دیپلمات می‌افزاید: «به‌هرحال ایران و آمریکا هر دو البته با اهدافی متفاوت، یک منفعت مشترک در مورد ساقط کردن حکومت طالبان داشتند. ضمن اینکه ما منتظر فرصتی برای انتقام از طالبان در مورد کشته شدن دیپلمات‌هایمان هم بودیم.» محمد خاتمی، رئیس‌جمهور وقت نیز همان مقطع در گفت‌وگویی تاکید کرده بود که «طالبان دشمن ما است. آمریکا هم احساس می‌‌کرد طالبان دشمن ما است و سرنگونی طالبان در درجه اول تأمین‌کننده منافع ایران بود.»

در سال ۲۰۲۱ اما ورق برگشت و همراهی ایران با ایالات متحده برای سرنگونی طالبان جای خودش را به خوشحالی خروج آمریکا از افغانستان حتی به قیمت روی کار آمدن مجدد طالبان داد. گویا خروج کامل نیروهای آمریکایی از منطقه اولویتی بود که تهران حاضر شد هر آلترناتیوی را در برابر آن بپذیرد.

در همین برهه بود که موضوع تطهیر طالبان و یاد کردن از آنها با عناوینی چون جنبش اصیل منطقه به ادبیات غالب بخشی از سیاستمداران داخلی تبدیل شد. روزهای پس از آن اما شرایط را به‌سمتی هدایت کرد که دیگر صدایی از تطهیرکنندگان هیئت حاکمه افغانستان شنیده نشد و حتی برخی از این چهره‌ها، انتقاداتی را نیز مطرح کردند. در طول دو سال گذشته اما چالش‌های همسایگی ۹۰۰ کیلومتری با طالبان احتمالا بیش از آن بود که در ابتدا از سوی مسئولان کشور پیش‌بینی می‌شد. درگیری‌های مرزی متعدد میان نیروهای هیئت حاکمه افغانستان و مرزبانان ایرانی که وزارت امور خارجه ایران آن را «ناشی از عدم توجه و توجیه نیروهای مرزبانی افغانستان به خطوط مرزی و بین‌المللی دو کشور» دانسته، چالشی است که تهران حتی برای مدیریت آن پیشنهاد تامین امنیت مرزهای مشترک به‌صورت یک‌طرفه را به طالبان ارائه کرده است.

حق‌آبه هیرمند و چالش امنیت آب در استان سیستان‌وبلوچستان نیز دیگر چالش و موضوع مورد بحث میان تهران و کابل تحت حکومت طالبان است؛ موضوعی که در بیان مقامات کشور بارها حل‌شده تلقی شده است، اما چشم مرزنشینان این استان به مرز ماند و آبی راهی ایران نشد.

آرزو اشرفی‌زاده، مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست ایران، در گفت‌وگویی با تائید این مسئله گفته است که گروه طالبان با وجود وعده تعیین حق‌آبه هامون، مانند دولت قبلی افغانستان مسیر رودخانه هیرمند را به‌سمت «گودزره» منحرف کرده است. گودزره شوره‌زاری در ولایت نیمروز افغانستان است که کابل ترجیح می‌دهد سرریز هامون را به‌جای ایران، به‌سمت این شوره‌زار هدایت کند.

موضوع به‌رسمیت شناختن هیئت حاکمه افغانستان یا همان طالبان نیز چالش دیگر ایران است؛ تهران بارها شرط اصلی خود برای به‌رسمیت شناختن طالبان را مطرح کرده که همان تشکیل حکومت فراگیر با شرکت همه اقوام و مذاهب است. البته این شرط در حالی مطرح می‌شود که سفارت ایران در کابل و کنسولگری‌های کشور در قندهار، هرات و مزارشریف همچنان دایر هستند و حتی سفارت افغانستان در تهران نیز به سرپرستی یک طالب درآمده است. مدیریت این چالش‌ها نیازمند تدوین سیاست مشخص و البته درست در قبال تعامل با این گروه است؛ موضوعی که شواهد حاکی از عدم وجود آن است.