"چهارشنبه سوری"؛ سرآغاز جشن‌های نوروزی/ این جشن زیبا و کهن چگونه دچار تحریف شد؟!

نواندیش: چهارشنبه سوری از آیین های کهن ایران زمین و میراث گرانبهای پیشینان سرزمین پارس است که گنجینه ای ارزشمند از اعتقادات، باورها و رسوم یک ملت محسوب می شود و در دل خویش تاریخ غنی تمدن ایران را نهان دارد.

به گزارش نواندیش، ایرانیان باستان روزهای پایان سال و آغازین روزهای سال نو را جشن می گرفتند و جشن سوری که اکنون به چهارشنبه سوری مشهور است در واقع آغاز جشن های نوروزی محسوب می شد.

جشن سوری در فرهنگ آریایی پیش درآمد عید نوروز شناخته شده است که همواره در طول تاریخ، پیش از فرا رسیدن سال نو برگزار می شد و همچنان نیز در میان ایرانیان از جایگاه والایی برخوردار است.

چهارشنبه سوری سنت و آیینی کهن به شمار می رود که از سده های طولانی در میان مردمان ایران زمین مرسوم بوده است و به عنوان یک رسم اصیل ایرانی در دوران پیشین بر پایه ی این باور که آتش به عنوان تنها عنصر چهارگانه ای که آلوده نمی شود و پاک می ماند؛ برپا می شد.

این آیین در حقیقت مراسم باستانی پنج روز آخر سال به نام پنجه دزدیده یا اندرگاه بوده و از جمله آیین های کهن زرتشتی است که در میان اقوام آریایی در شب چهارشنبه پایان سال خورشیدی برگزار می شد.

بر پایه ی پژوهشی می توان گفت که تاریخ برگزاری جشن سوری را در ایران باستان نمی توان از سه راه بیرون دانست. این مراسم یا در بیست و ششم اسفند یا در نخستین شب پنجه بزرگ(پنج روز پایان سال) و در احتمالی دیگر در واپسین شب سال برگزار می شده است.

واژه ی سور به معنی سرخ است و به آتش اشاره دارد. البته سور در مفهوم میهمانی و جشن هم در فارسی به کار رفته است. بر پا داشتن آتش در این روز نیز گونه ای از گرم کردن جهان، زدودن سرما، پژمردگی و بدی از تن بوده است. بسیاری از آیین هایی که اکنون در پایان سال و شب چهارشنبه سوری برجای مانده، کنایه و نمادی از پیشکش های انسان ها برای نذر به خدایان و ارواح محسوب می شود.

آتش نزد ایرانیان قدیم نماد روشنی، پاکی، طراوت، سازندگی، زندگی، تندرستی و نشانه ی خداوند در روی زمین بوده است.

فردوسی در شاهنامه ی خویش به مراسم چهارشنبه ای در نزدیکی نوروز اشاره می کند که نماد کهن بودن این جشن است.

برخی از آیین های جشن سوری عبارتند از بوته افروزی، آب پاشی و آب بازی، فالگوش نشینی، قاشق زنی، کوزه شکنی، فال کوزه، آش چهارشنبه سوری، خوردن آجیل مشگل گشا، شال اندازی و … که ایرانیان خود را ملزم به انجام دادن تمام یا برخی از آنان می دانند.

یکی از آیین های بسیار شایان نگرش شب چهارشنبه سوری، تهیه ی آجیل مشکل گشاست. در باور ایرانیان باستان هر فردی که مشکل و گرفتاری داشته باشد این آجیل را خریداری کرده و به عنوان نذر و پیشکش برای رفتگان، میان دیگران پخش می کند. آجیل مشکل گشا همان آجیل متشکل از هفت گونه میوه ی خشک همچون پسته، بادام، سنجد، کشمش، گردو، برگه هلو، انجیر و خرماست که در آیین های باستانی دیگر پخش می شد.

فال کوزه که در جشن چهارشنبه سوری برگزار می شده با هدف آگاه شدن از سرنوشت با خواندن شعر و فال زدن بود، شایان ذکر است که فال کوزه بیشتر در روزگار گذشته در آیین های میهمانی و جشن های همگانی و خانوادگی یا در جشن های ملی برای فال بینی و سرگرمی به کار می رفت.

رسم شال اندازی نیز از دیگر رسم های این جشن باستانی بوده است بدین صورت که جوانان به ویژه افرادی که نامزد دارند از روی بام خانه ی دختر، شال خود را فرو می اندازند و صاحب خانه، شیرینی و گاه پیراهن و ... در شال می پیچد و گره می زند. افرادی که شال یا کجاوه می اندازند، دیده نمی شوند و نباید شناخته شوند. قابل ذکر است که در آذربایجان آیین کجاوه اندازی و دیگر شهرها رسم شال اندازی انجام می شود.

آیین قاشق زنی در تهران و بسیاری دیگر از نواحی ایران، شکلی دیگر از کجاوه اندازی است. قاشق زنان با پارچه ای بزرگ و به ویژه در چادر زنانه خود را پنهان می کنند و نباید شناخته شوند و سخن گویند و افرادی که در خانه هستند، در پیاله یا بادیه آنان، آجیل، نقل، نبات و ... می ریزند.

اما با گذر زمان این آیین نیک دستخوش تغییرات فراوانی شد و رواج برخی از اعمال نادرست، تا میزانی مراسم چهارشنبه سوری را از شکل کهن و باستانی خویش خارج ساخته است. در حال حاضر انجام دادن برخی رفتارهای ناهنجار و نامتعارف به بهانه ی برگزاری این مراسم، هر ساله حوادث ناگواری را رقم می زند و علاوه بر ایجاد خسارت های مالی، تلفات انسانی نیز در بردارد که کام ایرانیان را در آستانه ی سال نو و جشن های عید نوروز تلخ می کند. بیشترین قربانیان این رفتارهای خطر آفرین نوجوانان و جوانان هستند که با شور و نشاط سال های نوجوانی و جوانی، رفتارهای هیجانی کنترل ناپذیری از خود بروز می دهند و با اینگونه رفتارهای خود، خانواده و جامعه را دچار مشکل می کنند.

در آداب و رسوم تمامی جوامع جشن هایی وجود دارند که اگر کارکردی مثبت در راستای همدلی، افزایش تعاملات اجتماعی، تفریح و شادی و ... باشد، پسندیده است، اما اگر خطرهایی جانی و مالی را به همراه داشته باشد، نه تنها نکوهیده خواهد بود، بلکه آن سنت و آداب را کم رنگ کرده و به حاشیه می برد. در واقع، هرگونه بی توجهی به نکات ایمنی و سهل انگاری در برپایی مراسم چهارشنبه سوری می تواند زیان های جانی و مالی سنگین و غیرقابل جبرانی را به دنبال داشته باشد. به همین دلیل نخست باید نگاهی آسیب شناسانه به این مراسم داشت.

کارشناسان راهکارهایی را برای پیشگیری از آسیب های احتمالی در شب چهارشنبه سوری پیشنهاد داده اند، که از آن جمله می توان به وجود نظارت و کنترل به وسیله ی والدین، جامعه و دولت، آموزش و یادآوری خطرات ناشی از استفاده از مواد محترقه، حضور خانواده ها به همراه فرزندان خود در مراسم چهارشنبه سوری و اختصاص مکان های مشخصی با نظارت نامحسوس نیروی انتظامی برای کنترل و پیشگیری از حوادث و تا حدی رسیدگی فوری به حوادث ایجاد شده اشاره کرد.

همچنین از دیگر روش های مطرح شده برای کاهش خطرات آخرین چهارشنبه آخر سال جلوگیری از آتش روشن کردن در معابر عمومی و پررفت و آمد، ممانعت از ورود مواد محترقه یا نظارت بر نحوه ی توزیع آن، نظارت کامل ارگان های ذیربط بر فروش مواد محترقه، لزوم داشتن مجوز فروش برای فروشندگان مواد محترقه و همکاری و هماهنگی کامل میان ارگان های مختلف در راستای نهادینه کردن اخلاق، حقوق شهروندی و گرایش به شادی های واقعی و تامین امکانات لازم مانند پارک های تخصصی و خانوادگی هستند.

البته نباید فراموش کرد که وفتی صحبت از چهارشنبه سوری می شود مقصود برگزاری این جشن با همان روش باستانی و زیبا است نه مطابق آنچه که طی دهه های اخیر برگزار می شود و متاسفانه به واسطه تجارت پرسود برای برخی ها بیشتر به یک جنگ شباهت دارد تا جشن!