آیا نشست جده موفقیت‌آمیز بود؟

نشست سران کشور‌های عضو اتحادیه عرب با حضور بشار اسد، رییس‌جمهور سوریه، روز جمعه در جده برگزار شد. به رغم بازگشت رهبر سوریه بعد از ۱۲ سال به اتحادیه عرب و برگزاری این اجلاس همزمان با روند عادی‌سازی روابط عربستان سعودی با جمهوری اسلامی ایران، این اجلاس بدون حواشی نبود. خروج اعتراضی امیر قطر از نشست پیش از سخنرانی بشار اسد، کنار گذاشتن گوشی ترجمه توسط رییس‌جمهور سوریه، پیش از سخنرانی ولودیمیر زلنسکی، رییس‌جمهور اوکراین و تکرار اتهام‌ها و ادعا‌های ارضی کشور‌های عربی در مورد ایران ازجمله حواشی این اجلاس بود. یک روز بعد از این نشست، یکی از رهبران انصارالله یمن نیز به بیانیه پایانی این نشست اعتراض کرد.

به گزارش اعتماد،به رغم حواشی و اختلاف‌هایی که در این نشست وجود داشت، کارشناسان معتقدند که عملکرد این نشست موفق بود. احمد دستمالچیان، سفیر پیشین ایران در لبنان و اردن و محمد شریعتی‌دهاقان، سفیر پیشین ایران در سازمان همکاری اسلامی معتقدند که به رغم تکرار ادعا‌های ضدایرانی در متن مصوبات نشست جده، لحن اظهارنظر‌ها و سخنرانی‌ها در مورد ایران نسبت به گذشته نرم‌تر بود. کارشناسان معتقدند که رهبران عربستان در برگزاری این اجلاس موفق عمل کرده‌اند و به ویژه بازگشت سوریه به اتحادیه عرب بعد از ۱۲ سال دوری از جهان عرب، گامی مهم در جهت کاهش اختلاف‌ها در جهان عرب محسوب می‌شد.

ادعا‌های تکراری علیه ایران

در بیانیه پایانی نشست سران اتحادیه عرب، بدون اشاره به نام ایران به ضرورت «جلوگیری از دخالت خارجی در امور داخلی کشور‌های عربی و جلوگیری از تشکیل گروه‌های مسلح و شبه‌نظامی خارج از اختیار دولت‌ها» اشاره شده است. در متن تفصیلی مصوبات اجلاس اتحادیه عرب، دو سرفصل به صورت اختصاصی به ایران اختصاص داده شده است که در ۳۶ بند به دو موضوع با عنوان ادعای ارضی امارات متحده عربی نسبت به سه جزیره ایرانی در خلیج‌فارس و ادعای دخالت ایران در امور داخلی کشور‌های عربی پرداخته است. رهبران عربی در دو بند از توافق اسفندماه سال گذشته میان ایران و عربستان در چین استقبال و از تلاش‌های عمان و عراق برای شکل‌گیری این تفاهم تشکر کرده‌اند. با این حال مانند همه اجلاس‌های پیشین، اتهام‌های متعددی به ایران در خصوص دخالت در امور داخلی کشور‌های عربی، حمایت از گروه‌های مسلح و تهدید‌های ادعایی از طرف توانایی‌های دفاعی ایران مطرح شده است.

درحالی که برخی رسانه‌ها روز گذشته از «حذف ادعای مالکیت امارات بر جزایر سه‌گانه» در بیانیه پایانی نشست سران اتحادیه عرب خبر داده بودند، اما این ادعا‌ها در متن تفصیلی تصمیمات و مصوبات اجلاس تکرار شده و سران کشور‌های عربی در ۱۳ بند در خصوص آنچه ادعای «اشغال سه جزیره تنب کوچک، تنب بزرگ و ابوموسی متعلق به امارات متحده عربی توسط ایران» نامیده شده است، اظهارنظر کرده‌اند. در این بند‌ها اتحادیه عرب، سه جزیره ایرانی را «اشغالی» توصیف کرده و خواهان پذیرش حاکمیت امارات بر این جزایر شده است. در این متن نسبت به دیدار معاون وزیر گردشگری ایران از جزیره ابوموسی اعتراض شده و از ایران خواسته شده است تا از طریق گفتگو این موضوع را حل و فصل کند.

محمد شریعتی‌دهاقان، نماینده پیشین ایران در سازمان همکاری اسلامی در گفتگو با «اعتماد» می‌گوید: «در اجلاس اتحادیه عرب این مصوبات طبیعی است و بند‌های معمولی و روتین است. ایران و کشور‌های عربی باید

به تدریج مسائل موجود را حل و فصل کنند تا دیگر شاهد تکرار این ادعا‌ها و اظهارات نباشیم.» این دیپلمات پیشین معتقد است: «مهم این بود که میزبان نشست یعنی عربستان سعودی سعی کرد برخورد‌هایی کمتر تنش‌زا داشته باشد.» شریعتی‌دهاقان می‌گوید: «حتی در سخنرانی نماینده کویت به توافق ایران و عربستان اشاره و تاکید شد که آثار توافق ایران و عربستان در منطقه ملموس خواهد بود.» وی معتقد است: «اجلاس بعدی سران کشور‌های عضو اتحادیه عرب در عراق خواهد بود و انتظار می‌رود که مواضع در نشست بعدی اندکی تلطیف شود. همان‌طور که در گذشته جملات و کلمات تند و تیزتری علیه ایران استفاده می‌شد، پیش‌بینی من این است که به تدریج با نزدیک‌تر شدن عربستان و دیگر کشور‌های عربی با تهران، این اظهارات در جلسات بعدی به تدریج رنگ و بوی نرم‌تری به خود بگیرند.»

احمد دستمالچیان، سفیر پیشین ایران در اردن و لبنان معتقد است که اظهارات کشور‌های عربی درخصوص ایران در این نشست نسبت به گذشته ملایم‌تر بود. وی به «اعتماد» می‌گوید: «تکرار بند‌های ضد ایرانی به خصوص ادعا‌های ارضی در خصوص مالکیت سه جزیره ایران خلیج‌فارس، در نشست‌های شورای همکاری خلیج‌فارس و اتحادیه عرب بند‌های روتینی است که بدون درنظر گرفتن اوضاع زمانه و شرایط سیاسی همواره در مصوبات این جلسات تکرار می‌شوند. تقریبا در تمامی جلساتی که در ۱۵-۱۰ سال گذشته برگزار شده، این بند‌های مربوط به جزایر سه‌گانه ایرانی تکرار شده است.» دستمالچیان معتقد است: «اجلاس قبلی که با حضور سران برخی کشور‌های عربی در ریاض برگزار شد، بسیاری از بند‌هایی که علیه ایران آمده بود الان حذف شده و روابط ایرانی-عربی رو به پیشرفت است. عربستان سعی دارد بسیاری از مواد تنش‌زایی را که بوده است کنترل کند، به خصوص با دعوت از بشار اسد به اجلاس جده و همت فراوان ریاض برای بازگشت سوریه به اتحادیه عرب نشان‌دهنده تلاش عربستان برای اصلاح رویکرد‌هایی است که به مناقشه میان ایران و کشور‌های عربی منجر شده بود.»

فلسطین؛ موضوع محوری اعراب

مساله فلسطین در بیانیه پایانی اجلاس جده به عنوان مساله محوری کشور‌های عربی مطرح شده است. محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی در سخنرانی خود در نشست جده بحران در فلسطین را «مساله محوری برای کشور‌های عرب و مسلمانان» و «اولویت سیاست خارجه پادشاهی سعودی» توصیف کرد. در بیانیه پایانی این نشست بر محوریت موضوع فلسطین به عنوان یکی از عوامل اصلی ثبات منطقه و اهمیت افزایش تلاش‌ها برای دستیابی به راه‌حلی فراگیر و عادلانه برای مساله فلسطین تاکید شده است. هر چند موضوع فلسطین و سرزمین‌های اشغالی همواره مورد توجه اتحادیه عرب بود، اما در سال‌های گذشته زیر سایه عادی‌سازی روابط برخی کشور‌های عربی با اسراییل و همچنین اختلاف‌های دنباله‌دار با ایران، بحث فلسطین و سرزمین‌های اشغالی لبنان و سوریه، تحت‌الشعاع مسائل دیگر قرار گرفته بود. در بیانیه پایانی اجلاس جده هر چند به وضوح به «راه‌حل دو دولتی» برای مساله فلسطین اذعان شده، اما عراق به عنوان یکی از اعضای اتحادیه عرب نسبت به استفاده از کلمه «راه‌حل دو دولتی» تحفظ اعلام کرده است.

احمد دستمالچیان، سفیر پیشین ایران در لبنان و اردن به «اعتماد» می‌گوید: «بحث‌هایی مانند عربی بودن قدس شرقی و مزارع شبعا و محکومیت اشغال این سرزمین‌ها توسط اسراییل تقریبا از دستور کار اتحادیه عرب خارج شده بود.»

وی معتقد است: «ذکر این جزییات پیام‌های بسیار مهمی دارد که نشان می‌دهد اتحادیه عرب به مواضع ۴۰ سال قبل بازگشته است. با توجه به اینکه نیاز اتحادیه عرب برای انسجام هر چه بیشتر است، باید مواضعی طرح شود که این نیاز را برطرف کند و اکنون اتحادیه عرب به مواضع گذشته خود بازگشته است که بتواند انسجام بین خود را حفظ کند و مهم‌ترین موضع وحدت‌بخش بین کشور‌های عربی موضوع اصلی فلسطین است که همواره باعث اتحاد عرب شده است. این موضوع را می‌توان یک بازگشت به عقب برای اصلاح مسیر تلقی کرد که یک اهرم فشار جدید از سوی کشور‌های عربی علیه رژیم صهیونیستی ایجاد می‌شود.»

محمد شریعتی‌دهاقان نیز به «اعتماد» می‌گوید: «بند‌های دیگری هم در مصوبات جلسه اتحادیه عرب درخصوص لبنان آمده که هم اشغال مزارع شبعا را توسط اسراییل مورد اشاره قرار داده و هم از مقاومت مردم لبنان برای آزادی این سرزمین‌ها دفاع کرده است. چنین مواردی کمتر در بیانیه‌ها و مصوبات اتحادیه عرب ذکر می‌شد.»

اعتراض قطر به حضور سوریه

درحالی که به نظر می‌رسید تا پیش از برگزاری اجلاس جده درخصوص بازگشت سوریه به اتحادیه عرب اجماعی نسبی ایجاد شده است، اما ترک نشست توسط امیر قطر، پیش از سخنرانی رییس‌جمهور سوریه، بار دیگر موضوع اختلاف‌های باقیمانده میان قطر و سوریه را در مرکز توجه‌ها قرار داد.

محمد شریعتی‌دهاقان به «اعتماد» می‌گوید: «قطر از ابتدا اعلام کرده بود که مخالف بازگشت سوریه است، کشور‌های عربی دیگر استدلال می‌کردند که این بازگشت باعث نزدیک‌تر شدن حل و فصل مسائل باقیمانده میان مردم و معارضان با نظام سوریه خواهد شد. قطر هم اعلام کرد که در مقابل اجماع عربی نمی‌ایستد و هر چند می‌توانست این موضوع را وتو کند، اما از حق خود برای جلوگیری از بازگشت سوریه گذشت و فقط تحفظ و ملاحظات خود را در این زمینه اعلام کرد. درست است که امیر قطر قبل از سخنرانی بشار اسد اجلاس را ترک کرد، اما رییس‌جمهور سوریه و امیر قطر قبل از شروع اجلاس با هم دست دادند.» نماینده پیشین ایران در سازمان همکاری اسلامی معتقد است: «مایه‌های اختلاف میان سوریه و قطر همچنان جدی هستند. در سخنرانی بشار اسد شاهد بودیم که مساله بازگشت به عثمانی با رنگ و بوی اخوانی را مطرح کرد. این اظهارنظر از سوی بشار اسد خود نوعی تنش‌زایی با طرف‌هایی مثل قطر است. در عین حال موضع قطر هم چندان غیرطبیعی نیست، قطری‌ها می‌گویند که هنوز بسیاری از مسائل سوریه حل و فصل نشده و موضوع‌هایی مانند پناهندگان و گروه‌های معارض همچنان باقی است.»

احمد دستمالچیان معتقد است: «بازگشت سوریه به اتحادیه عرب یک تصمیم جمعی بود، همان‌طور که اخراج سوریه یک تصمیم جمعی بود و حالا هم با تصمیم جمعی به این اتحادیه بازگشت. قطر به دلیل روابط دیرینه‌ای که با گروه‌های مخالف سوریه داشت و ازجمله نخستین کشور‌هایی بود که به گروه‌های تکفیری کمک کرد و همدلی و همسویی با ترکیه در مورد سوریه داشت، این‌گونه به بازگشت سوریه اعتراض نشان داد. اما تلاش اصلی برای بازگشت سوریه به اتحادیه عرب از سوی سه کشور مصر و عربستان و امارات متحده عربی اتفاق افتاد.»

بشار اسد و پان‌عربیسم

بشار اسد، رییس‌جمهور سوریه در سخنرانی خود در اجلاس سران اتحادیه عرب، تاکید ویژه‌ای بر تعلق سوریه به جهان عرب داشت. درحالی که در طول بیش از یک دهه گذشته، کشور‌هایی مانند ایران و روسیه، حامی بازگشت آرامش به سوریه بودند، اما اسد در جده، خود را منادی عرب‌گرایی توصیف و در سخنرانی خود تصریح کرد: «پان‌عربیسم ریشه در گذشته، حال و آینده سوریه دارد. این مساله تعلق است، نه احساسات. احساسات گذرا هستند، آنچه می‌ماند، تعلق است. انسان می‌تواند ظواهر را تغییر دهد، اما جایی که به آن تعلق دارد را نه.»

محمد شریعتی‌دهاقان در این خصوص می‌گوید: «همیشه سوریه مدعی پان‌عربیسم بود. زمانی که من خودم در سوریه ماموریت داشتم، شاهد بودم که در کتاب‌های درسی سوریه بخش‌هایی از خاک ایران را به عنوان جزیی از مناطق عمومی عربی ترسیم کرده بودند. البته نمی‌دانم هنوز هم این موضوع وجود دارد یا نه.»

احمد دستمالچیان هم در گفتگو با «اعتماد» تاکید می‌کند: «سوریه کشوری است که از گذشته تحت حاکمیت حزب بعث قرار دارد. اساس ایدئولوژی حزب بعث اقتصاد اشتراکی و پان‌عربیسم است. تلاش‌های مشترک زیادی در گذشته از سوی حافظ اسد، رییس‌جمهور فقید سوریه و جمال عبدالناصر درخصوص تشکیل حکومت عربی انجام شده بود. موضوع پان‌عربیسم از سوابق تاریخی سوریه است که بشار اسد در سخنرانی خود تلاش کرد برای جلب نظر کشور‌های دیگر عربی آن را مورد اشاره قرار دهد.»

اعتقاد حزب بعث سوریه به سکولاریسم و تعلق این کشور به جهان عرب، موضوعی است که طی سال‌های گذشته بنا به شرایط خاص سوریه و اتحاد تهران و دمشق یا از دید رسانه‌ها و تحلیلگران ایرانی پوشیده می‌ماند یا عامدانه نادیده گرفته می‌شد. اما با بازگشت حکومت بشار اسد به آغوش جهان عرب، بار دیگر این موضع‌گیری‌های حساس دولت بشار اسد می‌تواند باعث اختلاف‌نظر‌هایی میان تهران و دمشق شود. محمد شریعتی‌دهاقان در این خصوص به «اعتماد» می‌گوید: «نباید فراموش کنیم که برخی مواضع دولت سوریه به ویژه درخصوص اسلام سیاسی مورد تایید تهران نیست و بیشتر ممکن است کشور‌هایی مثل عربستان سعودی و امارات متحده عربی از آن استقبال کنند، در حالی که این موضع‌گیری‌ها با مواضع ایران، قطر یا ترکیه متفاوت است.»

اعتراض یمن به بیانیه پایانی اجلاس جده

در میان سخنرانی‌های نمایندگان کشور‌های عربی در اجلاس سران اتحادیه عرب، تندترین اظهارات خطاب به ایران از سوی نماینده شورای ریاستی یمن بیان شد. شورای ریاستی یمن، نهاد منصوب از سوی عربستان سعودی به جای عبدالربه منصور هادی، رییس‌جمهور پیشین یمن به عنوان نماینده یمن در اجلاس اتحادیه عرب شرکت کرده بود. در بیانیه پایانی اجلاس جده به بحران یمن اشاره شد و اتحادیه عرب بار دیگر بر حمایت خود از هر آنچه ضامن امنیت و ثبات کشور یمن بوده و خواسته‌های مردم این کشور را محقق کند و نیز حمایت از اقدامات بین‌المللی و منطقه‌ای جهت رسیدن به یک راه‌حل سیاسی فراگیر برای بحران یمن براساس نتایج ابتکار عمل کشور‌های خلیج‌فارس و سازوکار‌های اجرایی آن، نتایج گفت‌وگوی ملی یمن و قطعنامه شماره ۲۲۱۶ شورای امنیت تاکید کرد. همچنین اتحادیه عرب بار دیگر حمایت خود را از شورای ریاستی یمن وابسته به دولت مستعفی برای «برقراری امنیت، ثبات و صلح در یمن به شکلی که ضامن توقف بحران در این کشور باشد»، اعلام کرد.

در واکنش به این اظهارات و بیانیه پایانی اجلاس اتحادیه عرب، محمدعلی حوثی، عضو شورای عالی سیاسی انصارالله یمن، در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی توییتر نوشت: «این بیانیه بیانگر واقعیت نیست و رهبری امت عربی را تایید نمی‌کند.» به گزارش ایسنا، حوثی در ادامه نیز نوشت: اگر یک اقدام واقعی وجود داشت، اجلاس سران به توافقی همراه با یک الحاقیه منجر می‌شد که دارای نکات متعددی بود و از زمان انتشار آن اجرا می‌شد. این چهره جنبش انصارالله یمن در ادامه آنچه از نظر او باید در بیانیه جده ذکر شده بود، برشمرد و نوشت: اول مورد توقف تمامی بودجه‌های حامی شبه‌نظامیان از سوی کشور‌های عضو اتحادیه عرب است، همچنین تمامی این حمایت‌ها باید به گروه‌های فلسطینی مبارز تحویل داده شود و تمامی معاملات با هر کشور عضو که به این تصمیم پایبند نباشد، لغو، حساب‌های بانکی آن مسدود و تمامی فعالیت‌های تجاری و اقتصادی آن متوقف شوند. الحوثی درباره بند چهار بیانیه جده نیز توییت کرد: آنچه نتایج خوانده می‌شوند، قدیمی شدند و دیگر از جمله موضوعات مذاکرات نیستند و درواقع همانند گذشته فرمالیته شدند، تاکید کشور‌های متخاصم به این نتایج نیز نشان می‌دهد آن‌ها به دنبال صلح نیستند. او در پایان نیز نوشت: این همان تصمیم عربی است که هیچ عربی با آن مخالفت نمی‌کند.

محمد شریعتی‌دهاقان در این خصوص به «اعتماد» می‌گوید: «شاهد بودیم که در سخنرانی‌های این نشست بیشتر مسائل مرتبط با گروه‌های منسوب به ایران از طرف نماینده شورای ریاستی یمن مطرح شد. می‌دانیم که شورای ریاستی یمن یک نهاد تشکیل شده توسط عربستان سعودی است که در رقابت با حکومت انصارالله یمن در پایتخت این کشور ایجاد شده است و همچنان اختلاف‌های جدی در مورد نحوه اداره کشور با یکدیگر دارند. با این حال خود عربستان سعی کرد مواضع تنش‌زا را با ایران در این نشست مطرح نکند.»