پیامد توهم زمستان سخت؛ توافق ضعیف هسته ای، با قابلیت فروپاشی آنی

هم میهن: تابستان ۱۳۹۴، لبخندهای محمدجواد ظریف در وین و خبر توافق هسته‌ای، شور زیادی را در ایران آفرید تا جایی‌که برخی از جوانان به‌دلیل افزایش امیدشان به آینده در خیابان به خوشحالی پرداختند.

توافق برجام یا «برنامه جامع اقدام مشترک» نزدیک به یک میلیارد و هفتصد میلیون دلار از پول‌های خرید اسلحه و هواپیما از زمان شاه را به‌همراه سودش به‌صورت نقد و چمدانی با هواپیمایی به ایران بازگرداند.

به روایت ترامپ و حامیان او، بیش از صد میلیارد دلار و به روایت سیف، رئیس کل بانک مرکزی وقت و علی طیب‌نیا، وزیر اقتصاد وقت، نزدیک به سی‌وپنج میلیارد دلار، به‌صورت نقد و از راه قانونی به ایران بازگردانده شد و مابقی مطالبات ایران به‌صورت سرمایه‌گذاری در چین و برخی دیگر کشورها تحقق یافت. با دسترسی ایران به «سوئیفت» روند انتقال جهانی مبادلات مالی بر روی ایران گشوده شد و کشتیرانی ایرانی از زیر یوغ تحریم‌ها آزاد شد. فروش نفت ایران تا هر اندازه‌ای که توان تولید برای صادرات داشته باشد، آزاد شد و به تبع آن کنترل آژانس بین‌المللی هسته‌ای بر مراکز هسته‌ای ایران افزایش یافت. غنی‌سازی تا زیر چهار درصد برای ایران به رسمیت شناخته شد و ایران از فصل خطرناک هفتم منشور ملل متحد خارج شد. برخلاف ادعاهای مخالفان داخلی برجام، نیروگاه آب سنگین اراک با بتون به‌طور کامل پوشیده نشد و عکس‌های پس از خروج ترامپ از برجام و راه‌اندازی دوباره نیروگاه اراک این ادعا که در نیروگاه آب سنگین اراک بتون ریخته شده بود را تایید نکرد.

با آمدن دولت ترامپ ورق برگشت و برجام پاره شد، اما ایران تا پایان دولت روحانی با قدرت از برجام حمایت کرد؛ چنانچه در شورای امنیت در رای‌گیری برای کنارگذاشتن آزادسازی خریدوفروش تسلیحات توسط ایران طبق برجام تنها جمهوری دومینیکن به نفع آمریکای ترامپ رای داد. با آمدن جوبایدن امیدها برای بازگشت دوباره آمریکا به برجام قوت گرفت، اما این بار شش ماه وقت‌کشی ایران در تعیین راهبرد چگونگی گفت‌وگو با مقامات جدید مذاکره‌کننده آمریکایی روند را تغییر داد. درخواست‌های جدید ایران برخلاف درخواست تیم مذاکره‌کننده قبلی که به گفته حسن روحانی بیش از هشتاد درصد کار را به اتمام رسانده بودند، روند را تغییر داد. مذاکرات با تیم جدید بایدن ادامه یافت و این بار دولت بایدن دنبال توافقی فراتر از برجام بود و این کار را بسیار مشکل ساخت. اما در تابستان سال ۱۴۰۱ طی پیشنهادی از سوی اروپا و تایید ضمنی آمریکا فضا برای شکل‌گیری برجام برای بار دیگر فراهم شد، اما جنگ اوکراین و روسیه آغاز شد و توهم به دام افتادن اروپا از لحاظ تامین گاز از روسیه در زمستان، مانع از پذیرش توافق در پایان تابستان ۱۴۰۱ از سوی ایران شد.

روند سیال محیط بین‌الملل طوری پیش رفت که اروپایی‌ها در زمستان با ذخایر بزرگ گاز هم مواجه شدند و ایران برگ بزرگ احیای دوباره برجام را از دست داد. پس از آن دیگر دولت بایدن اولویت‌اش از برجام به‌سمت جنگ اوکراین و روسیه شیفت کرده بود و این ایران بود که بیشتر خواهان برجام بود و غرب به‌دنبال گرفتن امتیازات بیشتر در روند هسته‌ای از جمله شفاف‌سازی کامل در مورد سه مرکز مشکوک هسته‌ای از نظر آژانس بود.

حال در نزدیکی تابستان ۱۴۰۲ دیگر خبری از احیای مجدد برجام نیست، بلکه فشارهای شدید اقتصادی در ایران و تاثیر تحریم‌ها، اقتصاد ایران را به لبه خطرناکی برده است. این همان موضوعی است که غرب به خوبی از آن آگاهی کافی دارد. مشکلات اقتصادی ایران و خطر افزایش غنی‌سازی از شصت درصد به بالاتر، حال طرفین را به یک توافق حداقلی رسانده است؛ توافق حداقلی که هنوز خبر تایید رسمی‌اش اعلام نشده است.

خبرهایی که از نزدیک به شش ماه مذاکرات پنهانی میان ایران و آمریکا از عمان می‌رسد خبر از توافقی حداقلی میان ایران و آمریکا را می‌دهد. توافقی که 7/2میلیارد دلار از پول‌های بلوکه‌شده ایران در عراق آزاد می‌شود اما باید در امور بشردوستانه‌ای چون غذا و دارو استفاده شود و از سوی دیگر مابه‌التفاوت آن تا بیست میلیارد دلار هم گام به گام آزاد می‌شود اما آن هم به‌صورت نقد نخواهد بود و در امر غذا و دارو و کالاهای ضروری مورد استفاده قرار می‌گیرد. از سوی دیگر، ایران غنی‌سازی خودش را تا مرز 60درصد حفظ می‌کند و نیروهای نیابتی‌اش به روایت نیویورک‌تایمز حق ندارند به پیمانکارهای آمریکا در سوریه و عراق آسیب بزنند. اگرچه هم آمریکا تحریم جدیدی علیه ایران وضع نمی‌کند و آژانس هم پرونده را به شورا نمی‌فرستد؛ البته اگر تحریم جدیدی از سوی آمریکا مانده باشد!

این توافق ضعیف به‌معنای تمام‌عیار ضعیف است و تنها نکته‌اش حفظ غنی‌سازی 60درصد است اما این توافق کاربردش در زمان بایدن خواهد بود و هر لحظه از قابلیت «فروپاشی» برخوردار خواهد بود. با توجه به اینکه طبق این توافق کارشناسان آژانس نظارت قوی‌تری از برجام را بر برنامه هسته‌ای ایران خواهند داشت، حتی دست دشمنان داخلی برجام را هم در پوست گردو می‌گذارد، چراکه این توافق با هر فکتی بسیار ضعیف‌تر از برجام است و سرانجام این توافق، عبور از برجام و توافقی جامع‌تر در دوران پسابایدن خواهد بود؛ کاری که می‌شد در فرصت بایدن به آن دست یافت و از دست رفت.

*اکبر مختاری مدرس دانشگاه و کارشناس ارشد روابط بین الملل است.