آیا زنان ناقص العقل اند؟ / چرا فلاسفه زنان را تحقیر می کنند؟ / آیا زنان فیلسوف در تاریخ حضور داشته اند؟

خبرآنلاین: کانت گفتارهای زن ستیزانه بسیار ناجوری دارد. ولی یکی از نزدیک ترین دوستان اش، طرفدار حقوق زنان بوده است. به جد فیلسوفان معتقد بودند که زنان در سمت تاریک واقعیت یعنی در سمت ماده در برابر صورت ، در سمت بدن در برابر نفس، در سمت انضمامی در برابر انتزاعی، و در سمت طبیعت در برابر فرهنگ و تمدن ایستاده اند. این ها همه ساخت های دوگانه غربی را می ساخته که زنان در قسمت بد ماجرا قرار داشتند. 

 آیاتا پیش از دوران مدرن، همه فلاسفۀ بزرگ مرد بوده‌اند؟ دکتر مریم نصر اصفهانی، در نشست دوره جامع تاریخ فلسفه غرب ، تلاش می کند به این سوال مهم پاسخ بدهد. او در سخنان خود به گفتارهای زن ستیزانه فلاسفه از یونان باستان تا عصر مدرن نیز اشاره می کند. او تاکید می کند که در دوره معاصر با ورود نقادانه زنان به قلمروهای گوناگون معرفت، فلسفه و تاریخ فلسفه، زنان فیلسوف برای اثبات نادرستی ادعاهای زن‌ستیزانه فلاسفه، دست به نگارش تاریخ‌های فلسفۀ زنان زدند و در آن‌ها به اندیشه‌ها و آرای زنان فیلسوفی اشاره کردند که تاریخ فلسفه آنان را نادیده گرفته بود. سخنان این پژوهشگر تاریخ فلسفه زنان از نظرتان می گذرد:

***

ارسطو گفتارهای زن ستیزانه ای در کتاب سیاستش دارد، در کتاب زیست شناختی اش نیز به تعداد کمتر دندان زنان نسبت به مردان اشاره کرده، همچنین در آثار او با گفتارهایی مانند این که زن ها مرد از فرم افتاده یا مرد ناقص هستند مواجه می شویم. در نخستین مواجهه ها مطرح می شود که این گونه قضاوت ها مربوط به آن دوره های زمانی بوده ، اما پژوهش ها نشان می دهد که این گونه نیست.

افلاطون استاد ارسطو با ملاحظاتی، به نخستین فمینیست تاریخ مشهور است. در آرمانشهر افلاطون، زنان در طبقه پاسدار با مردان برابر هستند. سقراط در رساله جمهوری بحث مفصلی را به برابری زنان و مردان که به طرز شگفت انگیزی چندان به آن توجه نشده اختصاص داده است؛ یعنی مفسران تا قرون اخیر ترجیح می دادند از روی این بحث بپرند، زیرا نمی دانستند با آن ها چه بکنند. البته در سایر محاورات افلاطون، رگه هایی از زن ستیزی مشاهده می شود، ولی حداقل در بحث های جمهوری و آرمان شهر او به برابری زن و مرد اعتقاد دارد.

این شیوه نگرش تا زمانه کانت وجود دارد. کانت گفتارهای زن ستیزانه بسیار ناجوری دارد. ولی یکی از نزدیک ترین دوستان اش، طرفدار حقوق زنان بوده است. به جد فیلسوفان معتقد بودند که زنان در سمت تاریک واقعیت یعنی در سمت ماده در برابر صورت ، در سمت بدن در برابر نفس، در سمت انضمامی در برابر انتزاعی، و در سمت طبیعت در برابر فرهنگ و تمدن ایستاده اند. این ها همه ساخت های دوگانه غربی را می ساخته که زنان در قسمت بد ماجرا قرار داشتند.

آیا زنان فیلسوف نداریم؟

از این رو زنان یا باید تحت کنترل یا غلبه می بودند. بنابراین زنان در اندیشه عمده فیلسوفان فرودست بوده اند. آیا برای همین هم هست که زن فیلسوف نداریم؟

برای پاسخ به این سوال باید بگویم کتاب های مرجع ، کتاب های درسی، و دایره المعارف های ما می گویند، زنان فیلسوف نداریم. زنان اساسا نمی توانستند فلسفه بورزند و همانطور که ارسطو گفته، بهره شان از عقل کمتر است. البته باید بگویم ارسطو دقیقا این را نگفته ، بلکه در بازخوانی هایی که از او به عمل آمده است، معمولا این موارد تکرار شده که زنان عقلشان کمتر است، زنان با انفعال همبسته اند، به ویژه با توجه به مسایلی که قدیس آگوستین مطرح می کند که گرچه در روح و نفس برابرند، ولی در ارتباط با بدنشان منفعل هستند، فرودست هستند، پذیرنده اند، و اساسا ذات شان این گونه است. سایر فیلسوفان هم کم و بیش همین موارد را تکرار کرده اند. پس طبیعی است که فیلسوف زن نداریم.

اما زن های فیلسوف از دهه 90 میلادی، این تاریخ را به چالش کشیدند. آنان تدوین و نگارش کتاب هایی در باره پیدا کردن زنان فیلسوف را شروع کردند. برای این منظور تاریخ فلسفه را مورد بازخوانی قرار دادند و تلاش کردند تا ردپای این زنان را در تاریخ پیدا و آثار آنان را پیدا کرده و ترجمه کنند. در این دوره است که با تعداد بسیار زیادی زنان فیلسوف مواجه می شویم. بر این اساس می بینیم چهره های فلسفه جابه جا می شوند.

ولی نگارش تاریخ زنان فیلسوف به ما نشان می دهد که ما از همان دوران باستان فیلسوف زن داشته ایم. برای مثال به اسم دیوتیما بر می خوریم که در رساله ضیافت افلاطون آمده او معلم سقراط بوده است. ولی بررسی پژوهشگران نشان می دهد همه اصرار داشته اند که این شخصیت خیالی است. در حالی که هیچ یک از شخصیت های دیالوگ های افلاطون، با این قطعیت بیان نشده که خیالی هستند. بررسی ها نشان داده تنها دلیل رد چنین شخصیتی، مربوط به زن بودن او بوده است.

البته در باره این شخصیت، در مطالب زنانه نگر و فمینیستی، همه نمی گویند این زن وجود تاریخی داشته است، ولی برخی هم می گویند این زن وجود داشته و تفکرش مستقل از تفکر افلاطون و سقراط بوده است. از این رو می توانیم نتیجه بگیریم او، آدم مستقلی بوده است. و البته فیلسوفان دیگری مانند نوسباوم و ایریگاری می گویند اساسا او با زبان خودش حرف نزده است، و اصلا در مهمانی حضور نداشته، بلکه از او نقل قول شده، و ما به این دلیل نمی توانیم او را جدی بگیریم.

منتها فیلسوفان دیگری که در دوره باستان هستند، کمابیش از آنان نوشته ها، نامه ها و اسنادی به دست آمده که اخیرا ترجمه شده اند . برای مثال، نوشته های زنان فیثاغوری سال 2012 به انگلیسی ترجمه شد. این نکته جالبی است که ده ها قرن چنین آثاری بی ارزش انگاشته می شد.

همینگونه که جلو می آییم تا فیلسوفان قرون وسطی ، در این دوره تعداد زیادی فیلسوف و متاله داریم، و در دوره مدرن متقدم میز ، تعداد زیادی فیلسوف زن مشاهده می کنیم. اسناد آن را می توانیم در چهار جلد کتاب خانم مری آلن وایت، مشاهده کنیم. آلن وایت تاریخ فلسفه می نویسد، در این دوره چهار جلدی ، حدود 60 زن را به عنوان فیلسوف مطرح کرده و آرائشان را معرفی می کند.

این دوره چهار جلدی، مانند دیگر کتاب های درسی، تاریخ فلسفه هستند به این معنا که ابتدا زندگی نامه فیلسوف و بعد آراء و آثارش مطرح می شود. و شما با 60 نفر فیلسوف زن مواجه می شوید که ما با گروهی از دوستان جلد چهارم این اثر را ترجمه کردیم. این اثر مربوط به فیلسوفان معاصر است زیرا اسامی بیشتر به گوش مخاطب ایرانی آشنا است.

در ارتباط با فیلسوفان معاصر هم به طرز شگفتی به اسامی ای برخوردیم که حتی اگر با نام آن ها آشنا بودیم، ولی آنان را به عنوان فیلسوف نمی شناختیم. برای من از همه شگفت انگیزتر لوسالومه بود که حتی در آثار معاصر هم او را به عنوان یک زن اغواگر می شناسیم که با نیچه و مجموعه ای از متفکران خیلی بزرگ ارتباط داشته و اصلا در باره کتاب هایی که این زن نوشته و رویکرد منحصر به فردش چیزی نمی دانیم. در جلد چهارم که ترجمه شده آثار فکری او معرف شده است.

یک سری فیلسوفان که خیلی بزرگ هستند و جزو نسل اول پدیدارشناسان قرار دارند مثل ادیت اشتاین،در جلد چهارم در باره اش بخشی اختصاص داده شده است. همچنین در باره فیلسوفان بزرگ دیگری که امروز یعنی 2023 و 2024 دارم حرف می زنم ، تازه به نوشتن کتاب در باره آن ها اقدام کرده اند.