روايتي از عاشوراي حسيني

جواد اطاعت*

«محرم فرا رسيده بود، در دهكده كوچك ما از خردسال تا بزرگسال عزادار بودند. اهالي با سينه زني و زنجير زني نوحه سرايي مي كردند. صداي طبل و دهل لحظه يي قطع نمي شد. زن ها ضجه كنان به تماشا نشسته بودند و من دست در دست پدر مبهوت و متفحص عازم مراسم روضه ام. واعظي آبگينه سرشت با نثري آهنگين تراژدي عاشورا را اين گونه آغاز به حكايت مي كرد.

سكوتي مرموز و دهشت زا مدينه را در چنگال هاي سياهش فرو برده و سايه سنگين استبداد در آن بر هوت ظلم وستم در همه جا گسترده است. در آن صحراي بي كرانه عدم، خوارمايگي جاي ايثار، حق طلبي و حق گويي را گرفته و سال ها است كه كوچه هاي مدينه دلتنگ اخلاق كريمانه و روح مهرافزاي محمد(ص)، شجاعت بي نظير علي(ع) و آزرم فاطمه(س) است.

در اين سكوت مرگبار، تك ستاره يي در آسمان سرد و فسرده اش نور افشاني مي كند. خفاشان تيره دل اين مشعل تابنده كه تيرهاي نوراني اش بر جان تاريكي ها مي خلد را برنمي تابند. در يكي از اين روزها كه چهره غم انگيز غروب با زوزه هاي باد و ناله جغد هم آوا شده بود، آغاز شبي شوم را حكايت مي كرد. يزيد جائر كه به انواع فسق و فجور شهره است با مرگ معاويه برخلاف عهد معهود بر اريكه قدرت تكيه زده است. اين ناپارساي دون مايه از والي مدينه (وليدبن عتبه بن ابي سفيان) مي خواهد تا از نواده رسول خدا برايش بيعت بگيرد تا همه را مطيع و منقاد خويش كند.

پيك امارت سر مي رسد و حسين(ع) را به دار الحكومه فرا مي خواند. او به فراست درمي يابد كه بزرگ شان مرده و در صدد اخذ بيعت هستند. حسين سر در جيب تفكر فرو برده اما در آن غوايل جهل و نااميدي جز مصابرت وتوكل بر ذات باري كنفي نمي جويد. آيا اوذلت همراهي با ظلم را مي پذيرد؟ نه هرگز؟ «مثلي لايبايع مثله». فشارها سخت سنگين مي شود. مروان بن حكم آن حقود سفاك با سبعيت تمام از در مكابدت درآمده از والي مدينه مي خواهد تا در صورت استنكاف از بيعت گردن ها را بزند اما والي مدينه در اين مناقشه بر آن است با تالف و تعطف از نازله يي ناخواسته خودداري كند.

امام با استرجا، خبر از مصيبت بزرگي مي دهد (انالله و انااليه راجعون و علي الاسلام السلام اذ قد بليت الامه براع مثل يزيد) وي بايد بين عزت وذلت يكي را برگزيند چرا كه منطق اموي بديلي ديگر را نگذاشته است. حسين (ع) در آن بيت الاحزان خاطر با ضجرت تمام به بقعه مبارك نبوي پناه مي برد تا در پرده درد آن واقعه با سوز و گداز با محمد(ص) نجوا كرده و بر آن داهيه احتيالي بجويد. پيامبر(ص) پيش ازاين گفته بود كه حسين(ع) چراغ هدايت و كشتي نجات است (ان الحسين مصباح الهدي و سفينه النجاه) او از من است و من از حسينم (حسين مني وانه من حسين) و هركس اورا دوست بدارد خدا او را دوست داشته است (احب الله من احب حسينا). مشكل حسين (ع) كه در مكتب حكمت و معرفت علي آموزگار معنويت و عدالت شده است تنها استنكاف از بيعت نبود باسنت مرده وبدعت احيا شده چه بايد مي كرد؟ چگونه بايداز ستم، بي عدالتي وزورگويي حاكميت جائر به انتباه امتي جاهل مي پرداخت؟ امر به معروف و نهي منكر كه از واجبات الهي است چه مي شد؟ او بايد شهيدي شاهد مي گرديد تا پرچم حميت، شرف، بصيرت و هدايت را بر بلنداي قله انسانيت به اهتراز در مي آورد. امام حسين(ع) به لطف احتيال دريافت كه هجرت از مدينه امري محتوم است. خاصه آنكه موسم حج نيز در پيش بود. القصه آنكه وي با ياران وفتيان با گام هايي سديد و استوار به مثابه مظهري از خشم در برابر جور اغتراب را پيشه خودساخت و در اواخر ماه رجب راهي مكه شد. او به درستي مي داند اسلام دين جهاد و عزت است نه قعود و ذلت. دين آزادگي و عدالت است، نه ستم و اسارت. امام به جاي آنكه شرنگ مرگ را با ذلت جرعه جرعه بنوشد به قول عمان ساساني قصد جان كرد و جان بر باد داد، رسم آزادي به مردان ياد داد.

حسين(ع) روز سوم شعبان كه زادروز او نيز هست وارد شهر مكه شد و تا هشتم ذي الحجه در اين شهر اقامت گزيد. در اين مدت دعوتنامه هاي زيادي از عراق به وي رسيد. حسين(ع) مسلم بن عقيل را به عنوان نماينده خويش به كوفه فرستاد و سپس در هشتم ذي الحجه كه حجاج بايد به عرفات بروند، به حج پشت كرده تا راهي عراق شود. برخي از جمله محمدبن حنفيه، ابوسعيد خدري، عبدالله بن عمر و حاكم مكه مصلحت را آن مي ديدند كه وي زبان تعرض را در كام كشد تا با متابعت از معاتبت ايمن شود، اما حسين (ع) اين معاقبت را برنمي تافت چرا كه او به درستي مي داند كه اگر مي رفت مي برد و اگر مي خفت مي مرد لذا باترجيح مرگ بر ننگ به برادرش محمدبن حنفيه مي فرمايد: به خدا قسم اگر در دنيا هيچ ملجا و ماوايي نيابم با يزيد بيعت نمي كنم. او در وصيتي عنوان مي دارد كه براي عافيت طلبي، خودخواهي، ظلم و فساد خروج نمي كنند بلكه بنا دارند به اصلاح امت جدشان پيامبر(ص) بپردازند و به امر به معروف و نهي از منكر كه از واجبات الهي است عمل كنند (اني لم اخرج بطرا و لاشرا و لامفسدا و لاظالما... انما خرجت لطلب الاصلاح في امة جدي... اريدان امر به معروف و انهي عن المنكر

علاوه بر آن در پاسخ به حاكم مكه دليل و فلسفه امر به معروف و نهي از منكر نيز بيان كرده و مي فرمايد: رهبر جامعه اسلامي بايد عامل به كتاب خدا بوده به قسط و عدل در بين مردم عمل كند، حق را به حقدار برساند و نفس خويش را در راه خدا محبوس كند. (ماالامام الاالعامل بكتاب الله والاخذ بالقسط و الدائن بالحق و الحابس نفسه علي ذات الله). آري حسين(ع) در اين غائله غل آن مي كند كه جز بر سده سيادت او صورت پذير نيست.

از آن طرف حاكميت جائر خود را آماده مقابله مي كند. والي كوفه (نعمان بن بشير) در نطقي تهديدآميز به مردم هشدار مي دهد اما از شدت عمل هم دوري مي گزيند. يزيد عبيدالله بن زياد والي بصره كه در جهالت، سخافت و خبث طينت كم نظير بود را با حفظ سمت والي كوفه مي كند تا با كژتابي، ستيهندگي و زعارتي تمام از جنبش احتمالي مردم عليه حاكم جور جلوگيري كند. مسلم ابن عقيل دستگير و به قتل مي رسد و فضاي دعوت و حمايت از حسين(ع) دگرگون مي شود.

امام حسين(ع) در بين راه عراق از قضايا مطلع شده اما به تكليف الهي خويش عمل مي كند. وي در نامه يي مردم بصره را به كتاب خدا و روش پيامبر دعوت مي كند و مي فرمايد: اي مردم سنت پيامبر مرده است و بدعت احيا شده است (انا ادعوكم الي كتاب الله و سنته نبيه، فان السنته قد اميت و البدعته قد احييت).

امام حسين (ع) در نخستين خطبه در وادي كربلامي فرمايد: من مرگ را جز خوشبختي و زندگي با ستمكاران را جز بدبختي نمي بينم (فاني لااري الموت الاالسعاده و الاحياه مع الظالمين الابر ما)

نهايتا زمان معارضه و مقابله فرا مي رسد. در شب عاشورا تاريكي پهن دشت كربلارا تيره و تار ساخته، فروغ كم رمق ستارگان با هلال ماه ياراي زدودن پرده سياهي ها را ندارد. سكوت دهشت انگيز با سياهي شب متحد شده اند تا تابلويي غمناك از انسان مسخ شده و افسون قدرت را در اين كره خاكي تزيين كنند. صداي كم نواي زوزه باد اين بار با ناله فرات هم آوا شده است تا اركستر ناموزون پرده يي از تراژدي تقابل و تضاد هابيليان و قابيليان زمان باشد كه فردا در عاشورا روي صحنه خواهد رفت. نمايشي حقيقي از جولانگاه بهترين و بدترين ها. كربلاصحنه تقابل عزت و ذلت و عبادت و معصيت است. جدال عشق و نفرت، عطوفت و خشونت، اهورا و اهرمن و تقابل خوي رحماني و شيطاني.

آه چه درد جانكاهي است اين تقابل كه شريرترين موجودات عالم بخواهد شريف ترين آن را به بند اسارت و بندگي بكشاند و چه جانسوز است. اين تضاد كه در كنار فرات از كودكي جرعه يي آب دريغ شود. چه طاقت سوز است كه خورشيد هدايت در محاصره ابرهاي تيره ضلالت باشد و چه سخت است كه فضيلت در تنگناي رذيلت قرار گيرد. كربلاصحنه نبرد شمشيرهايي است كه يكي را به سعادت مي رساند و ديگري را به شقاوت. البته كربلافقط عرصه تضاد و تقابل نيست اين پايگاه عشق و انحطاط پرده هاي ديگري هم دارد. كربلاصحنه ايستادگي، مقاومت، پاكبازي و دفاع از آرمان هاي مقدس است. نمايشي از اوج ايثار، فداكاري و ازخودگذشتگي كه عباس با چهره مشعشع خودبازيگر اول اين نقش است. او مي رود تا از فرات براي كودكان تشنه آب برگيرد، اما ددان دون پايه چون سگان در قفاي وي افتادند و وي را به خاك تيره رساندند. كربلاصحنه توبه، ندامت و رجوع به حقيقت هم هست كه حربن رياحي و يزيد بن مهاصر (يزيد كندي) در آن ايفاي نقش مي كنند. آنان كه بذر حقيقت خواهي در دل شان جوانه زده بود آنچنان شرمي بر جان شان چيره ساخت كه بادروني اندوهناك و خاطره ترسناك از حس گنهكاري به حقيقت پيوستند تا با ابراز ندامت از مستوجب تعزيت مستحق تهنيت شوند.

كربلافرصتي براي بازتوليد خطبه هاي آتشين روح دردمند علي(ع) از زبان زينب(س) و سجاد(ع) است. كربلااوج عبوديت و بندگي خلق در پيشگاه خالق است كه در نماز ظهر عاشوراي حسين(ع) تجلي مي يابد. كربلامحل تظاهر عشق و عواطف عميق انساني و اوج كمالات و فضايل معنوي است.

حسين(ع) رهبر خوبي ها در شب عاشورا ياران و همراهان را به ماندن و يا رفتن مخير مي كند و فرمود اكنون تاريكي را وسيله رفتن كنيد و از مهلكه دور شويد (هذا قد غشيكم فاتخذوه جملا...) اما ياران در كمال مروت و وفور فتوت گفتند چرا چنين كنيم؟ براي اينكه پس از تو بمانيم؟ خدا هرگز چنين روزي را نياورد (لم تفعل لنبقي بعدك؟ لاارانا الله ذالك ابدا) آن امام همام فرمود پس همگي به شهادت خواهيد رسيد ان تقتلون كلكم

حسين (ع) از خيمه ها فاصله مي گيرد. تا در تراوش غمگين مهتاب معركه فردا را در برهوت عاطفه بازبيني كند. او اين فرصت را يافته است تا با محبوب خويش راز و نياز كند و چه زيباست كه اين غضنفر نهاد قبل از آنكه در عاشورا خليده شود و به مغاك افتد در پيشگاه معبود خويش جان بر سر دلدادگي مي نهد تا با استشمام عطر سجاده وسيع ترين افق معنوي را فروغي تازه بخشد. در آن اقصي زمزمه ياران احرار در اوج مروت و فتوت در حالي كه خار غم در ديدگان خليده و گلو از استخوان غصه تاسيده بود با سوز و گداز در تهجد شبانه خويش تركيبي موزون از رابطه عابد و معبود و عاشق و معشوق را زمزمه مي كنند.

روز موعود فرا مي رسد ابرهاي تيره آسمان كربلارا پوشانيده است. خورشيد با چهره يي غم آلود از افق پديدار شده است تا نظاره گر مردان بزرگي باشد كه در اين پهنه چندشناك پروانه وش سر بر آستان شهادت مي نهند. در آن قرب اسلام اموي آماده كارزار با اسلام نبوي است. شمربن ذي الجوشن كه در لجه بدنامي مظهر خوي شيطاني است به طرف خيمه هاي امام مي آيد تا نظاره گر اوضاع باشد. مسلم بن عوسجه اجازه مي خواهد تا با تيري كارش را بسازد، اما منطق علوي اجازه آغاز جنگ را نمي دهد، همان گونه كه علي(ع) در جمل، صفين و نهروان عمل كرد (لاترمه فاني اكره ان ابداهم)

هفتاد و دو كوكب كه تارو پود وجودشان را از عشق به هم بافته اند، آماده اند تا با جان دادن بر سر دلدادگي دامن از خاك تيره بركشند تا به افلاك پر كشند. آنان اگرچه به جيش كمترند، اما به عيش خوش تر. حسين(ع) آن گوهر شبچراغ با عطشي سوخته در آن مشغله پرشورترين و در عين حال غم آلودترين خطبه ها را با شمايلي افروخته، با فصاحت، بلاغت و استحكام ظرافت در آن بطحاي بي همتا ايراد مي كند تا حجتي براي حال و مآل باشد. شايد كه انسان غفلت زده از شقاوت به سعادت برسد.

عمر سعد محجوج از اين مقاوله با تجاسر اولين كسي است كه با پرتاب تير آغازگر فاجعه يي مي شود كه در پس آن خنجر جهالت و شمشير عداوت بر فرق عدالت فرو آيد. جنگ آغاز مي شود وياران حسين(ع) كه با دنيا الفتي نداشتند و از بوي قيامت سرمست و سرخوش بودند، يكان دوگان به ميدان شتافتند تا با نثار خون خويش و رهايي از كالبد ظاهر در بهشت برين مخلد شوند. نافع بن هلال، حبيب بن مظاهر، مسلم بن عوسجه... و از جوانان هاشمي نخستين كسي كه به ميدان رفت شاخه اي از نهال طوبي آن مولود عاقبت محمود علي اكبر حسين(ع) بود كه امام درباره اش فرمود از نظر اندام، شمايل، اخلاق و گفتار شبيه ترين به رسول خدابود.

ياران حسين(ع) كه هنر عشق ورزيدن را در مكتب عشاق آموخته اند با رشادت و شهامت و در حالي كه متمسك به ريسمان الهي اند آهنگ مقابله با سپاه دون مي كنند تا با پوشيدن ديباي سبز بهشتيان كالبد بي جان شان در مذبح مصباح بصيرت شود.

در ظهر عاشورا زير فروغ خيره كننده خورشيد امام سجاده اي به وسعت زمين مي گسترد تا با وضوي خون آخرين نماز عشق را با پروردگار خويش زمزمه كند. الله اكبر... وه چه نمازي، آن هم در باراني از تير كه عمر بن قرضه بن كعب انصاري سپر تيرها مي شود و آنقدر تير مي خورد كه به زمين مي افتد و خطاب به امامش مي گويد: آيا توانستم وفا كنم (اوفيت يا اباعبدالله)

خورشيد ولايت پس از نماز طلب استرضا كرده (رضا بقضائك و تسليما لامرك، لامعبود سواك يا غياث المستغيثين) و عازم ميدان مي شود تا با شهادت خويش پرده ديگري از تضاد و تقابل حق و باطل را به روي صحنه ببرد و به سوي عرش خدايي تا سدره المنتهي به پرواز درآيد و طولي نمي كشد ذوالجناح بي شكيب شيهه زنان بدون سوار خويش به خيمه ها برمي گردد. سپس سياه چادرها مورد هجوم دشمن دون واقع شده به آتش كشيده مي شود. زنان و كودكان كه دامن ذوالجناح را به تضرع گرفته اند، خونابه از چشم شان جاري مي شود، اما هنو ز اين تراژدي به پايان نيامده است پرده اسارت آزادترين آزادگان تاريخ كه زينب(س) در آن ايفاي نقش مي كند در راه است. بلي آزادگان را با دست و پاي مغلول به اسارت مي برند، غافل از آنكه اين سجاد(ع) و زينب(س) اند كه با خطبه هاي ستم سوز خويش سنان لعن را بر فرق يزيديان براي هميشه تاريخ مي زنند.

و چه زيبا سروده است اقبال لاهوري:

بر زمين كربلاباريد و رفت

لاله در ويرانه ها كاريد و رفت

تا قيامت قطع استبداد كرد

موج خون او چمن ايجاد كرد

خون او تفسير اين اسرار كرد

ملت خوابيده را بيدار كرد

رمز قرآن از حسين آموختيم

ز آتش او شعله ها اندوختيم

تار ما از زخمه اش لرزان هنوز

تازه از تكبير او ايمان هنوز

عضو هيات علمي دانشگاه شهيد بهشتي*