تهران در محاصره آلودگی؛ قانون هست، اراده نیست

همدلی- ولی الله شجاع پوریان : آلودگی هوای تهران در سال‌های اخیر به چالشی تکراری و فرساینده برای شهروندان تهرانی تبدیل شده است. این بحران نه تنها با رویکرد علمی مدیریت نمی‌شود، بلکه فقدان اراده و نظام پاسخ‌گویی باعث شده هر سال اوضاع دشوارتر شود و مصداق واقعی ضرب‌المثل «هر سال دریغ از پارسال» باشد. بررسی این معضل از چند منظر ضروری است: 

۱. پیامدهای سلامت و اقتصادی آلودگی هوا 

تحقیقات معتبر نشان می‌دهد آلودگی هوا طیفی وسیع از آثار حاد و مزمن بر سلامت عمومی دارد. بیماری‌های قلبی و ریوی، سرطان‌ها، اختلالات چشمی و جهش‌های ژنتیکی از پیامدهای مواجهه مستقیم با آلاینده‌ها هستند. گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت حاکی است که سالانه حدود سه میلیون و هفتصد هزار نفر در جهان در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و حدود پانصد هزار نفر نیز بر اثر تماس با ذرات معلق دچار مرگ زودرس می‌شوند. در تهران، برآوردها نشان می‌دهد سالانه بین چهار تا پنج هزار نفر از شهروندان در اثر مواجهه با ذرات معلق جان خود را از دست می‌دهند. از منظر اقتصادی، زیان سالانه ناشی از آلودگی هوا در تهران بیش از دو میلیارد و ششصد میلیون دلار برآورد شده است که شامل هزینه‌های مستقیم درمانی، کاهش بهره‌وری و اختلال در فعالیت‌های اجتماعی و اداری می‌شود. 

۲. خلأ قانونی و ضعف در گزارش‌دهی دستگاه‌ها 

قانون هوای پاک مصوب ۱۳۹۶، چهارده دستگاه را به‌طور مستقیم و نوزده دستگاه دیگر را به‌طور غیرمستقیم مسئول اجرای تکالیف کاهش آلودگی تعیین کرده است. با گذشت هشت سال، هنوز گزارشی شفاف، مستند و قابل ارزیابی از عملکرد این دستگاه‌ها منتشر نشده است. این ضعف باعث شده قانون از ضمانت اجرایی تهی شود و دستگاه‌های مسئول بدون پاسخگویی به مخاطرات سلامت عمومی عمل کنند. 

۳. محدودیت‌های سازمان حفاظت محیط زیست 

سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان متولی اصلی قانون هوای پاک، مسئول نظارت بر اجرای تکالیف دستگاه‌هاست. با این حال، ظرفیت‌های اجرایی و اختیارات قانونی این سازمان تناسبی با گستره وظایف و مسئولیت‌های آن ندارد. این محدودیت باعث می‌شود سازمان نتواند ترک فعل‌های دستگاه‌هایی مانند شهرداری تهران یا وزارت نفت را پیگیری کند و ابزار الزام‌آور برای اجرای قانون در اختیار نداشته باشد. 

۴. کیفیت سوخت و ضعف در توسعه حمل‌ونقل پاک 

افزایش کیفیت سوخت، توسعه حمل‌ونقل عمومی و حرکت به سمت خودروهای برقی از راهکارهای اثبات‌شده جهانی برای کاهش آلودگی است. با وجود منابع عظیم انرژی، ایران همچنان واردکننده بنزین است و کمبود سرمایه‌گذاری در فرآورده‌های نفتی علاوه بر تشدید آلودگی، فشار ارزی نیز وارد می‌کند. در زمینه خودروهای برقی، تعداد خودروهای موجود در ایران حدود ده هزار دستگاه است، در حالی که کشورهای توسعه‌یافته میلیون‌ها خودرو برقی دارند. توسعه حمل‌ونقل عمومی نیز در یک دهه اخیر برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری مؤثر نداشته و تعطیلی‌های مکرر تنها راهکار مدیریت شهری برای مواجهه با بحران باقی مانده است. 

۵. ضرورت رویکرد میان‌بخشی و هماهنگی قوا 

حل بحران آلودگی هوا نیازمند هماهنگی میان دولت، مجلس و قوه قضائیه است و هیچ قوه یا دستگاهی به تنهایی توان مقابله با آن را ندارد. استمرار تعطیلی‌ها و تصمیم‌گیری‌های دیرهنگام، علاوه بر پیامدهای اقتصادی و اجتماعی، نشان‌دهنده فقدان انسجام و تدبیر در مدیریت کلان‌شهر است. سلامت شهروندان و پایداری زیست‌پذیری تهران نباید قربانی تعلل و فقدان اراده در اجرای قانون هوای پاک شود.