درس هاي ان پي تي براي توافق هسته اي با ايران

گراهام آليسون*

هفته گذشته يکي از بزرگ ترين موانع گسترش سلاح هاي هسته اي، يعني پيمان ان پي تي، به مدت يک ماه در مقر سازمان ملل، تحت بازبيني قرار گرفت. مذاکرات بر سر اين پيمان در دهه 1960 تمام شد و در سال 1968 امضا شد و در 1970 به صورت قانون بين المللي درآمد. براساس اين توافقنامه، اعضا هر پنج سال يک بار براي ارزيابي آن تشکيل جلسه مي دهند. يکي از چشم اندازهاي پيش روي نسل هسته اي فعلي و اين پيمان، برنامه هسته اي ايران است.

پس از بحران موشکي کوبا در سال 1962، رئيس جمهور جان اف. کندي مشخص کرد که در آن زمان نظم هسته اي به گونه اي بود که تهديد غيرقابل قبولي براي بشريت محسوب مي شد: «من اين احتمال را مي بينيم که در دهه 1970، رئيس جمهور ايالات متحده با جهاني روبه رو خواهد بود که در آن 20 يا 25 کشور ممکن است تسليحات هسته اي داشته باشند.» او به جهان هشدار داد: «من از آن به عنوان بزرگ ترين خطر ممکن ياد مي کنم.»

تخمين کندي بازتاب دهنده يک باور جمعي در آن دوره بود. در حالي که کشورها به اين قابليت تکنولوژيک پيشرفته براي ساخت سلاح هسته اي دست پيدا مي کردند، بيشتر تحليلگران انتظار داشتند آنها هم پاجاي پاي پنج قدرت هسته اي بگذارند و زرادخانه خودشان را بسازند. هدف کندي براي بيان نگراني اش، جلوگيري از اتفاقي بود که در آينده مي توانست رخ دهد.

در واکنش به اين رويداد، ايالات متحده و اتحاد جماهير شوروي خط تماس مستقيم بين خودشان در زمان هاي بحراني را برقرار کردند، پيمان منع آزمايش هاي هسته اي را امضا کردند، پيماني که آزمايش هاي هسته اي در جو را ممنوع مي کرد و موجب آغاز مذاکرات بر سر محدود کردن گسترش تسليحات هسته اي شد. اين تلاش ها موجب به وجود آمدن ان پي تي شد.

کشورهايي که به اين پيمان پيوستند علاوه بر اهميت سلاح هاي هسته اي خودشان، عواملي همچون وادار کردن دشمنان يا دشمنان احتمالي شان به اين معاهده را هم در نظر داشتند. علاوه بر اين، پنج کشور داراي تسليحات هسته اي در آن زمان قول دادند که به ديگر اعضا در زمينه تامين برق از انرژي هسته اي و ديگر مقاصد صلح آميز، مشاوره فني بدهند، همزمان هم ذخاير خودشان را کاهش دهند و در نهايت زرادخانه هسته اي شان را نابود کنند.

از زماني که ان پي تي تبديل به قانون بين المللي شد، بدبينان آمريکايي با توافقي که در پي کنترل تسليحات باشد مخالف بودند. اين حملات با اين استدلال آغاز شد که چگونه مي توان با دشمنان قسم خورده توافق کرد؟

اگر هدف واقعي تغيير حکومت دشمن يا حتي نابود کردن آن است، اين بدبينان مي گويند که چگونه ايالات متحده مي تواند تعهدات آنها در توافقنامه را قبول کند؟ تا به امروز، 185 کشور ان پي تي را امضا و به طور داوطلبانه اعلام کرده اند که قصد ساخت سلاح هسته اي را ندارند.

کشورهايي هم هستند که اين پيمان را امضا نکرده اند، همانند هند، اسرائيل، پاکستان، سودان جنوبي و کره شمالي. اعضاي اين پيمان شامل تعدادي از کشورها هم مي شود که از لحاظ فني قابليت طي کردن کامل مسير هسته اي را دارند؛ اما از اين اقدام صرف نظر کرده اند: آرژانتين، استراليا، برزيل، کانادا، مصر، عراق، ايتاليا، ليبي، روماني، کره جنوبي، سوئد، تايوان و يوگسلاوي سابق.

برخلاف پيش بيني کندي مبني بر دستيابي 15 تا 25 کشور به تسليحات هسته اي، امروز تنها 9 کشور داراي سلاح هسته اي هستند: بريتانيا، چين، فرانسه، هند، اسرائيل، کره شمالي، پاکستان، روسيه و ايالات متحده. آفريقاي جنوبي هم در دهه 1980 سلاح هسته اي ساخت؛ اما پس از دوران آپارتايد آن را نابود کرد.

البته ان پي تي يک قطب از نظم هسته اي جهان است. قطب ديگر شامل «چتر هسته اي» آمريکا (براي دفاع از متحدين و کشورهاي غير هسته اي است) و تضمين هاي امنيتي اين کشور به آلمان، ژاپن و اعضاي ناتو در برابر تهديدهاي نظامي است.

هنوز کابوس هسته اي کندي مي تواند محقق شود، به همين دليل بايد اين تهديد را به رسميت شناخت. مذاکرات بر سر برنامه هسته اي ايران نشان دهنده يک مورد مشخص است که بايد بر اساس شرايط خاص و با دقت بررسي شود.

* مدير مرکز بلفر دانشگاه هاروارد

□ روزنامه دنياي اقتصاد

گزارش خطا