چرا ایران به CPEC نپیوست؟

تحليل بازار: روابط اقتصادی و سیاسی پاکستان در دهه های اخیر شاهد فراز و فرودهای زیادی بوده و با وجود عوامل موثر بسیار در راستای همگرایی دو کشور، این مووع تاکنون محقق نشده است و حتی گاها عوامل واگرا مانند رابطه اسلام آباد با ریاض تاثیرگذارتر بوده‌اند.

با این وجو در جریان انتخابات ۲۰۱۸، عمران خان وعده داد که روابط پاکستان با همسایه غربی را بهبود بخشد، اما در واقعیت روند دیگری را طی و همسویی کشورش با عربستان سعودی، رقیب منطقه‌ای ایران را تقویت کرد. بطوریکه اولین سفر خارجی عمران خان به عنوان نخست وزیر به ریاض بود.

متغیر سعودی
البته این رویکرد نباید باعث شگفتی شود؛ روابط نزدیک اسلام آباد با ریاض به چندین دهه قبل باز می‌گردد، ارتش این کشور به تأسیس ارتش سعودی کمک کرد و تا پایان جنگ سرد، حدود ۱۵۰۰۰ سرباز پاکستانی در سعودی مستقر شدند.

دو کشور پیوندهای اقتصادی عمیقی نیز دارند؛ عربستان سعودی بزرگترین تامین کننده نفت پاکستان است و حدود ۲.۵ میلیون کارگر مهاجر پاکستانی در این کشور وجود دارد، بارها عربستان برای جبران ناترازی پرداخت‌های این کشور تسهیلات را به این کشور ارائه کرده است. همچنین در فوریه ۲۰۱۹، ولیعهد سعودی متعهد شد ۲۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری کند.

با این حال، روابط پاکستان با ایران از نظر تاریخی بسیار عمیق‌تر است. بین امپراتوری‌های صفوی و مغولی (در پاکستان) تعاملات نزدیکی وجود داشت، بطوریکه زبان فارسی را زبان رسمی خود قرار دادند. امروزه پیوندهای زبانی و مذهبی بین ایران و شبه قاره پابرجاست، حتی کلمات فارسی زیادی در زبان اردو وجود دارد و سرود ملی پاکستان تقریباً به زبان فارسی است.

علاوه بر این، در حالی که پاکستان یک کشور عمدتاً سنی و ایران اکثراً شیعه است، اولی دارای اقلیت قابل توجهی از شیعیان است که می‌تواند تا حدود ۲۰ درصد جمعیت را تشکیل دهد. از پاکستانی‌های سرشناس مانند بنیانگذار این کشور، محمد علی جناح، و اولین رئیس جمهور آن اسکندر میرزا، مسلمانان شیعه بودند.

دو کشور در اوایل جنگ سرد روابط خوبی داشتند. ایران نه تنها اولین کشوری بود که پاکستان را به رسمیت شناخت، بلکه شاه وقت ایران نیز اولین رییس دولتی بود که به این کشور سفر کرد، البته هر دو با آمریکا علیه اتحاد جماهیر شوروی متحد شدند. اگرچه روابط دوجانبه پس از انقلاب ۱۹۷۹ ایران پیچیده‌تر شد اما به همکاری خود ادامه دادند، به عنوان مثال در طول جنگ افغانستان علیه شوروی از مجاهدین حمایت کردند.

با تشدید رقابت ایران و عربستان در سال‌های اخیر، پاکستان تلاش مصمم خود را برای بی‌طرف ماندن انجام داده است. اسلام آباد با طرح‌های مورد حمایت عربستان برای حمله به سوریه در سال ۲۰۱۳ مخالفت و از حملات هوایی آمریکا علیه حکومت اسد در سال ۲۰۱۸ انتقاد کرد.

همچنین در سال ۲۰۱۵، پارلمان پاکستان سربازان خود را برای جنگ به رهبری عربستان سعودی در یمن اعزام نکرد. هنگامی که تنش‌ها بین ریاض و تهران به دنبال اعدام یک روحانی شیعه توسط عربستان سعودی در سال ۲۰۱۶ تشدید شد، مقامات پاکستانی دیپلماسی شاتل (دیپلماسی تشدید تلاش‌ها) را برای این دو انجام دادند.

روابط ایران و پاکستان قطعا گرم شده است. عمران خان مدتهاست که از روابط نزدیکتر با تهران حمایت می‌کند، حزب «تحریک انصاف» او از توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ ایران حمایت و با استقرار نیروهای پاکستانی در یمن مخالفت کرد، همچنین با انتصاب ژنرال «راحل شریف» به ریاست ائتلاف مبارزه با تروریسم مخالفت کرد چون می‌توانست بر روابط پاکستان با ایران تأثیر بگذارد.

البته شرایط بحرانی اقتصادی، خان را مجبور کرده است که از حمایت عربستان سعودی استقبال کند. اما او هنوز اجازه نداده است که اهرم‌های فزاینده اقتصادی ریاض روابط پاکستان و ایران را از مسیر خارج کند.

پروژه‌های ناتمام
با این حال، محدودیت‌های روشنی برای همکاری اقتصادی دوجانبه وجود دارد. علیرغم هدف‌گذاری برای تجارت دوجانبه ۵ میلیارد دلاری، حجم تجارت دو کشور هنوز بسیار کمتر از این رقم است. طرح‌ تأسیس خط کشتی از بندر گوادر به چابهار محقق نشده و ارتباط ریلی ایران و پاکستان عمیقأ ضعیف است.

خط لوله انتقال گاز از ایران به پاکستان (صلح) برای چندین دهه در حال ساخت بوده اما ناقص باقی مانده است. ایران بخش مربوط به خود را ساخته است، اما پاکستان ظاهراً به دلیل فشارهای آمریکا و عربستان سعودی پا پس می‌کشد. اکنون، با اعمال تحریم‌های آمریکا علیه ایران پس از خروج ترامپ از توافق هسته‌ای، پاکستان به حمایت آمریکا برای دریافت وام از صندوق بین‌المللی پول نیاز دارد، از همین روی تصور پیشرفت در تجارت دشوار است.

ایران برای پیوستن به کریدور اقتصادی ایران و چین، CPEC، ابراز علاقه کرده است، اما سرمایه‌گذاری بالقوه عربستان در یک پالایشگاه نفت در گوادر ممکن است مانع از حضور ایران شود. واقعیت این است که، هر چند روابط پاکستان با ایران محبت‌آمیز به نظر برسد، با این وجود این روابط بسیار کمتر از روابط این کشور با خلیج فارس است.

اما این بدان معنا نیست که پاکستان وارد جنگ سرد عربستان و ایران خواهد شد. تاریخ اخیر نشان می‌دهد که اسلام آباد حتی زمانی که پیوندهایش با ریاض قوی بوده است، توانسته بی‌طرف بماند. برای مثال، در دهه ۱۹۸۰، زمانی که ژنرال ضیا پیوند نزدیکی با عربستان سعودی ایجاد کرد، پاکستان در جنگ ایران و عراق بی‌طرف ماند و حتی از ایرانیان حمایت کرد. سپس، در سال ۲۰۱۵، نخست وزیر شریف از ورود به جنگ عربستان در یمن اجتناب کرد.

رقابت با پروژه چابهار
هند همیشه تلاش می‌کند تا تعادل دشواری بین حفظ رابطه عمیق خود با ایالات متحده ایجاد کند و در عین حال به نیازهای اقتصادی و انرژی خود که مستلزم حفظ روابط خوب با ایران است، پوشش دهد. در این راستا پروژه چابهار پس از لغو تحریم‌ها علیه ایران توسط دولت اوباما در ژانویه ۲۰۱۶، دوباره احیا شد.

در حالی که سرمایه‌گذاری هند محور اصلی پروژه چابهار بوده اما ایران برای سرمایه‌گذاری از طرف‌های دیگر نیز دعوت کرده است. در ماه مارس ۲۰۲۰، جواد ظریف، وزیر امور خارجه وقت ایران اعلام کرد که تهران از پاکستان و چین برای مشارکت در پروژه چابهار دعوت کرده است. این حرکت در هند سروصدا به پا کرده است، چون هند عملاً برای پاسخ به ایجاد کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) به توسعه بندر چابهار روی آورده بود. از منظر دریایی، پروژه‌های زیربنایی CPEC با بندر گوادر پاکستان تقریبا ۷۲ کیلومتر با چابهار ایران فاصله دارد
پیشتر محموله‌های گندم از طریق بندر چابهار از هند به افغانستان منتقل شده است. و اینکه آیا چین به دنبال سرمایه گذاری در چابهار به عنوان ابزاری برای تقویت فعالیت CPEC در منطقه خواهد بود، هنوز مشخص نیست، اما به نظر بعید است که پاکستان خود را در امور مربوط به هند دخالت دهد.

اگر این کشورها بتوانند راهی برای کنار گذاشتن اختلافات سیاسی خود با دهلی بیابد و از این پروژه‌ها به عنوان اقدامات اعتمادساز برای کمک به تقویت روابط استفاده کنند، تاثیرگذار خواهد بود. اما به باور بسیاری از کارشناسان، سطوح بی‌اعتمادی و محدودیت‌های سیاسی آنقدر زیاد است که اجازه این نوع همکاری را نمی‌دهد.

قطار اکو و تعمیق روابط ریلی
پروژه اتصال ریلی سه کشور اصلی سازمان اکو موسوم به قطار استانبول-تهران-اسلام آبادی ( ITI) از سالها پیش مطرح اما به دلایل گوناگون عملیاتی نشده بود که از اواخر سال گذشته میلادی بصورت آزمایشی برای دو بار، به حرکت درآمده است.

طول این مسیر ریلی بیش از ۶ هزار ۵۰۰ کیلومتر است که هزار و ۹۹۰ کیلومتر آن در خاک پاکستان، دو هزار و ۶۰۳ کیلومتر در خاک ایران و هزار و ۹۵۰ کیلومتر آن در خاک ترکیه قرار دارد. همچنین زمان حرکت این کریدور ریلی، کمتر از نصف زمان جابه جایی کالا در مسیر دریایی برآورد شده و در ابتدا ۱۵ روز پیش بینی شده بود که می تواند تا ۱۱ روز کاهش یابد.

راه اندازی قطار کانتینری اکو با هدف توسعه حمل و نقل ترانزیتی در منطقه و فرامنطقه با اتصال ریلی میان ایران و پاکستان و نیز ارتباط با اروپا از طریق ترکیه انجام شده است که حرکت منظم آن قطعا در تعمیق روابط دوجانبه تهران-اسلام آباد تاثیرگذار خواهد.
همچنین باید در نظر گرفت که پاکستان در حال افزایش ارتباط ریلی خود با آسیای میانه از طریق افغانستان است و حتی سال گذشته سرمایه گذاری ۴ میلیارد دلاری پاکستان در پروژه ترانس-افغان نیز مطرح شد. این پروژه قطعا به نفع ایران نیز خواهد بود چون خطوط ریلی ایران به هرات افغانستان متصل است و در صورت توافق می‌تواند به خطوط ریلی پاکستان-افغانستان-ازبکستان بپیوندد.

در مجموع مشاهده می‌شود که عوامل همگرایی در رابطه ایران و پاکستان به مراتب بیشتر از عوامل واگرایی است، اما عوامل سیاسی و فشارهای عربستان و ایالات متحده و البته اختلافات پاکستان با هند، مانع از بروز پتانسیل‌های دوجانبه شده است.