کرونا و تاریخ‌شناسی؛ پرسش یا مسأله

نواندیش / دکتر سید ابوالفضل رضوی ، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه خوارزمی تهران:در مواجهه با شرایط نوظهور ناشی از شیوع بیماری واگیردار «کووید ۱۹» و دغدغه فراگیری که مستقیم یا غیر مستقیم اذهان همه «دولت‌ـ ملت‌ها» را به خود مشغول کرده است، و نیز در فضای نامیمون این بیماری جهان‌گیر، طرح مباحث روشی‌ـ‌ معرفتی در محافل تاریخ‌شناسی ایران را بایست به فال نیک گرفت. برای برخی این پرسش مطرح است که چرا کرونا و نه دیگر مسائلی که در ماه‌های دور و نزدیک در کشور ما و یا دیگر نقاط جهان پدید آمده است؟
پرسش از چرایی پرداختن تاریخ‌شناسان به کرونا، در حکم نقطه عطف آغازینی است، که در جای خود نه‌تنها زمینه را برای طرح و به کارگیری رویکردهای بین‌رشته‌ای (میان‌‌رشته‌ای و چه بسا فرارشته‌ای) فراهم می‌کند، بلکه اهتمام به نیازها و دغدغه‌های زمان و فضای گفتمانی حال را دوچندان می‌کند، که خود مسأله‌ای قابل تأمل است.
برای آن دسته از معلمان تاریخ که تلاش می‌کنند مخاطبان خویش را متقاعد کنند که همه گذشته و به تبع آن همه آنچه که در افق زمانی حال رخ می‌دهد، تاریخ نیست بلکه میزان تأثیرگذاری رخدادها و مسائلی که از مجموعه رخداد‌های تأثیرگذار تشکیل شده است، حدود هستی و معرفت تاریخی را تعیین می‌کند، پرسش‌های این چنینی تا حدودی دور از انتظار است. هر تاریخ‌شناس که با انگاره‌های ذهنی خویش و هر دسته از تاریخ‌شناسان که با انگاره‌های ذهنی و چارچوب پارادایمی با مسأله‌ای مواجه می‌شوند، قبل از هر چیز حسب میزان تأثیرگذاری آن مسأله و مقتضیات و ملاحظاتی که با خود آورده است، بدان می‌پردازند. تاریخ‌شناس/مورخ در خلاء زیست نمی‌کند؛ اقبال یا ادبار وی نسبت به مسائل از روی میل یا اراده صرف نیست، تاریخ‌شناس در شرایط تغییر، تبدیل و تحول جامعه به سر می‌برد و بر پایه اندیشه و نیاز جمعی تاریخ را درک کرده و در پرتو اندیشه خویش فهم می‌کند.
ویروس کرونا و بیماری کووید ۱۹، جهان را در چنان شوک و بلکه بحرانی فرو برده که پیامدهای آن یک کشور، یک استان یا استانهایی از یک کشور، وجه یا اندک وجهی از سیاست، اقتصاد، فرهنگ، اخلاق نظام فکری، تکاپوهای علمی و غیره را درگیر نکرده، بلکه با پیچیدگی بسیار سراسر جهان و تمامی وجوه حیات جمعی انسان را در برگرفته است. اگرچه جنگ، خشکسالی و قحطی به کرّات زیست انسانی را تهدید کرده و خسارات جانی و مالی عدیده‌ای پدیدآورده است، اما با تمامی شومی خود، آنقدر وحشت‌آفرین نبوده و در حیات فردی و جمعی انسان‌ها هراس‌آور نشان نداده است. از این رو، هر میزان اعتنا به تاریخ، با تأثیرگذاری مستقیم یا غیرمستقیم کرونا، مسأله‌ای طبیعی و کاملاً بدیهی جلوه می‌کند. سخن بر سر این نیست که تاریخ‌شناسان نباید به دیگر مسائل مرتبط به زمان حال (با هر سنخ و هر میزان پیامدی) بپردازند؛ بلکه طبیعی است که هر مسأله حسب بُعد جغرافیایی، ماهیت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... می‌تواند مورد مطالعه تاریخ‌شناسی قرار گیرد. با این همه، طرح ضرورت پرداختن به چنین مسائلی نباید معطوف بدین پرسش باشد که چرا کرونا و نه دیگر مسائل تاریخ اکنون. چراکه کرونا در ذات خود مسأله‌ای پیچیده و از وجوه مختلف قابل پژوهش نشان می‌دهد. سیطره و میزان تأثیرگذاری کرونا آنقدر گسترده است که در بی‌شمار نوشته‌های چند هفته اخیر، مبنای تقسیم بندی تاریخ قرار گرفته و درست یا نادرست از دوره پسا کرونا سخن می‌گویند. هرچند به نظر می‌رسد کرونا بلیه‌ای زودگذر است و حتی با بیماری‌های واگیردار سنتی نیز قابل قیاس نیست و لذا چنین تقسیم‌بندی‌هایی مقطعی جلوه می‌کند، اما میزان تأثیرگذاری و هراسی که در دل جهانیان پدیدآورده آنچنان برجسته نشان می‌دهد که طبیعی است نگاه تاریخ‌شناسان را به خود معطوف کرده و مهمتر از مسائل محلی، ملی و منطقه‌ای بدان بپردازند.
سید ابوالفضل رضوی- دانشیار تاریخ دانشگاه خوارزمی